G. Ivanoviću,
Pozdravljam Vaš napor da pročitate i razumijete moju kolumnu, a posebno je hvale vrijedan trud da napišete tekst ("Oče Gojko, amin", Željko Ivanović, Vijesti, 27.2.2020.) koji pruža šansu da se oko nekih bitnih stvari saglasimo. Nije rijedak slučaj, da u crkvenom izrazu, jedno ”amin” uzrokuje drugo ”amin”, koje čak i na međuljudskom nivou izrečeno, kad je iskreno, onda jeste - tvrdim i osjećam - i Bogu ugodno.
1. Tema oba naša teksta je bila Crkva u Ukrajini, i sve asocijacije koju ona izaziva u pogledu položaja Crkve u CG. A nije ih malo. Ovaj moj osvrt počeću nečim što nijeste Vi izrekli, ali jeste bilo predmet pažnje javnosti. Nedugo poslije zvanične objave SPC da će kijevski mitropolit g. Onufrije, krajem februara, posjetiti Crnu Goru, dobili smo dva saopštenja sa određenih kijevskih adresa koja su imala ambiciju da nešto demantuju. Prvo se oglasila Pravoslavna crkva Ukrajine, koja je pojasnila da njen predstojtelj g. Epifanije ne dolazi u Podgoricu?! Poslije nje je reagovala i ambasada Ukrajine u CG, koja nam je saopštila da g. Onufrije ne predstavlja pomenutu PCU (?!) i da samim tim, on ”nije opunomoćen da izražava stavove većine pravoslavnih vjernika Ukrajine”??!
Posmatrač željan istine mora se zapitati - čemu služe ova saopštenja? Prvo, koje dolazi sa crkvene adrese - promašilo je temu, jer ovdje niko nije tvrdio da će u Podgoricu doći pomenuti g. Epifanije, niti iko vjeruje i smatra da je Blaženjejši g. Onufrije poglavar bilo koje autokefalne crkve. Drugo, ono koje dolazi sa državne adrese, promašilo je i temu, ali i civilizaciju, vijek u kom živimo! Osjećali se iko od nas prijatno kada čita saopštenje države (bilo koje, bilo čij ) koja tumači valjanost i ”opunomoćenost” radnji jednog sveštenika ili vladike po pitanju isključivo crkvenih stvari? Jesmo li ovdje dostigli do zajedničkog aminovanja?
Jedinu korist ovog ambasadorskog saopštenja vidim u tome što bi ono moglo pomoći, i Vama i meni, da shvatimo kakav je karakter ”crkve” koju je ”izdejstvovao” g. Porošenko, kao i one koju, pomoću ovog Zakona, planira da osnuje (obnovi, sačini) g. Đukanović. Ne vidim da bi takva ”crkva” bila ”autokefalnija” od, recimo, neke državne institucije ili preduzeća - jer, niti bi imala potpuna svojstva Crkve, niti bi, u skladu sa Ustavom ove zemlje, bila organizaciono, strukturalno udaljena od države.
2. I tu dolazimo do prvog krupnijeg pitanja, gdje će nam trebati jedno veliko ”Amin” - ako mislimo da se dalje razumijevamo i smisleno razgovaramo. Vidim da ste saglasani sa mnom oko toga da su promocija i donošenje ovog Zakona od strane crnogorske vlade, bili neprimjereni, zajedno sa partijskim uplitanjem DPS u crkvene, kanonske teme. Zato Vas pitam da li kao građani i misleći ljudi možemo da razlikujemo dva pojma: regulisanje položaja Crkve (i drugih vjerskih zajednica) unutar države, kvalitetnim zakonom (o čijoj potrebi i hitnosti nema spora) na jednoj, i - ”profil, organizaciju, orijentaciju” same Crkve - na drugoj strani? Po mom mišljenju, ne da možemo, nego - moramo! Jer prvi pojam zbilja spada u domen politike i svetovne uprave društvom, ali - drugi je isključivo u domenu kanona i unutrašnjeg crkvenog ustrojstva. Otuda bi, donošenje političkih zakona sa ambicijom da urede ovo drugo, bio težak, antiustavni faul. A to i jeste problem Pažinovog zakona. (Uz izvinjenje g. ministru pravde što ga pominjem kao autora, ali šta da radim kad niti ja niti crnogorska javnost nemamo potpis ”majstora”, pa ovaj zakon i po tome liči na srednjovjekovne zapise, neprimjenjive u demokratskim i pravnim sistemima.)
3. Vaša teza da su ”nadležnost kanona” i ”nadležnost vaseljenskog patrijarha” skoro pa sinonimi, izražava, u najmanju ruku, diskutabilan stav, jer bi, bukvalno shvaćen, on davao ingerencije patrijarhu Carigrada, veće od onih koje ima rimski papa u rimokatoličkom svijetu.
Znam da su ovih dana neki evroatlantski vojni analitičari objelodanili upravo takvo mišljenje po kome vaseljenski patrijarh ima ”hiljadugodišnje ekskluzivno pravo da daje i uzima autokefalije”! Oni su ustvari prenijeli novoformirani i ”orginalni” stav pojednih teologa koji većina pomjesnih pravoslavnih crkava ne podržava. Samim tim, sve u vezi toga, pa i degradacija Onufrijeve titule, ne spada u teme koje su opšteprihvaćene u pravoslavnom svijetu. Naprotiv - sve to sada spada u korpus savremenih problema i nejasnoća. Baš zato, izvan problema i nejasnoća, a u skladu sa dosadašnjom praksom - za SPC Onufrije ostaje što je i bio. Poglavar autonomne UPC, odnosno ”Kijevski mitropolit i sve Ukrajine”. A ovo, molim Vas, nemojte čitati kao velikoruski imperijalizam, nego kao razaznavanje onih pojmova koji su, bar do juče, bili - opšteprihvaćeni.
Ipak, kada pojedinac, teolog nešto saopšti, pa makar bilo pogrešno i u opoziciji sa dotadašnjom crkvenom praksom - to i tada ima nekog crkvenog smisla. I tada je to stvar unutarcrkvene diskusije. Ali kada stručnjaci nekog vojno-političkog saveza te iste stavove preuzmu i daju im svojstvo kanona - onda sve biva neumjesno. Zato, g. Ivanoviću, najdobronamjernije savjetujem da se obojica držimo dalje od takve nauke. Jer, u vezi ovog, gore rečenog, imam jednu malu napomenu. Kada je, recimo, Carigradska patrijaršija nasilno, po nalogu turskog sultana, 1766. g. ukinula rad Pećke patrijaršije, glasno se (i dokumentovano) pobunio cetinjski mitropolit Sava Petrović, tražeći od moskovskog mitropolita da zaštiti Peć od samovolje Carigrada?! Vama i meni ne treba jači i bolji argument, da se bar zamislimo nad ”hiljadugodišnjim ekskluzivnim pravom” Carigrada, koje se, bar sa Cetinja, drugačije sagledavalo.
S tim u vezi, ne treba da nas zbunjuje činjenica da je 1922. g. ujedinjena SPC (vaspostavljena Pećka patrijaršija) dobila tomos baš od Carigrada. Jer to nije bilo iz razloga ”ekskluzivnog prava”, nego zbog činjenice da je ”Srpskoj crkvi” majka Crkva - ona u Carigradu, te da je ovim, između ostalog, ispravljena nepravda iz 1766. g. A ni to ne bi bilo validno, niti bi ikada zaživjelo kao autokefalnost SPC, da isti tomos nijesu potvrdile, svojim živim liturgijskim odnosom, ostale pomjesne crkve pravoslavlja. Ekskluzivno pravo da čini i ne pita nikog izvan svoje jurisdikcije, Vaseljenski patrijarh (i svaki drugi) ima, kada recimo, podvrgne sudu ili raščini, one sveštenike koje je sam rukopoložio (on - ili njemu podređna crkvena vlast te patrijaršije) - kao što je slučaj sa samozvanim ”mitropolitom CPC”, bivšim sveštenikom Carigradske crkve u Italiji, g. Dedeićem.
4. Dalje - navođenjem detalja autonomije UPC („unutar granica“, ”himna”, ”zastava” ”ukrajinski jezik”…) nijesam projektovao budući status Crkve u Crnoj Gori, niti (odmah da naglasim) ovako opisan status vrednujem kao dobar ili loš sam po sebi. Jednostavno - pitanje ”profila, organizacije i orijentacije” Crkve ne smije biti usmjeravano od strane države. Ako se nekada to radilo - danas u 21. vijeku ne smije. Upravo sam ukrajinsku autonomiju naveo kao slikovit primjer da maksimalno snishođenje Crkve u Ukrajini (koje bi očigledno zadovoljilo neku Vašu ličnu viziju crkvene organizacije u CG), nije, ama baš ništa, značilo tamošnjim političkim vlastima, koje su - na koncu - tražile potpuno raskidanje svih veza sa Moskvom! Sve to, kako Vi vidite budući profil Crkve u CG, moglo bi biti valjano, samo i jedino onda kada sama Crkva, spontanitetom svog crkvenog života dođe do takvih potreba, i do procjene da bi joj to donijelo veći misionarski zamah.
A valjalo bi, konačno, demistifikovati i ”ograničenje” eparhija SPC u Crnoj Gori. Naime, što se tiče Mitropolije crnogorsko-primorske i Eparhije budimljansko-nikšićke, njih dvije su u potpunosti teritorijalno saobrazne našim državnim granicama. Eparhija mileševska, svojim pljevaljskim dijelom se proteže u Crnu Goru. Međutim, tu nema nikakvog presipanja, niti prelivanja. Njena Crkvena opština Pljevlja - apsolutno ”prati granice” naše Opštine Pljevlja, pa nema administrativnih, kadrovskih, ekonomskih tema u toj opštini i njenim parohijama… koje se ne bi dale podvesti pod crnogorske državne granice. Konačno, ostalo je par sela i mjesnih zajednica u Herceg Novom, koje pripadaju Eparhiji zahumsko-hercegovačkoj. A ni to nije hir ”srpskih popova”, niti tjeranje inata sa državom. Riječ je o ostacima starih biljega (od prije 1918. godine) i nekim ambijentalnim zanimljivostima. Konačno, prisustvom ove eparhije na crnogorskoj teritoriji čuvamo uspomenu na činjenicu da je Sv. Vasilije Ostroški, slava mu i milost, bio njen episkop. I to je - to. Nije isto, ali jeste vrlo slično: Kotorska biskupija, i dan danas, administrativno podliježe organizaciji Splitske mitropolije, pa od toga nikoga ne boli glava, niti se kome priviđaju granice ”velike Hrvatske” u vezi sa tim.
Primjer Ukrajine kod nas u Crkvi, nažalost, izaziva i povećava oprez. Oprez da sami sebe ne utopimo u jednu političku, svetovnu instituciju. Potpisnik ovih redova ima legitimitet da o ovome ovako piše, jer se sticajem okolnosti našao u poziciji da predsjedniku druge države pojašnjava kako SPC u CG nije institucija bilo koje (niti jedne) države. I tu bi moglo da dođe do jednog ”Amin” u pogledu velikodržavnih projekata, ma o kojoj državi da je riječ, i ma kako ta država površinom bila mala ili velika.
Ovaj oprez svakako se ne tiče nastojanja da Crkva legalizuje svoje djelovanje unutar jedne države. To smatramo kao svoju obavezu koja bi i državi i Crkvi donijela velike benefite. Samo, u tek izglasanom ovdašnjem Zakonu o slobodi vjeroispovijesti, vidimo da ima i naopakih načina da se život Crkve uvodi u pravne tokove. Takvih - koji degradiraju integritet same Crkve.
5. Treće zajedničko ”Amin” vidim kod stava da za trenutnu situaciju u Ukrajini svakako nije kriv jedino Carigrad. Odnosno, veliku odgovornost u cijeloj priči nosi i autokefalna RPC, čiji je kanonski dio autonomna UPC. Ipak, veću krivicu od ”moskovske” vidim u ovoj ”carigradskoj” - samo i jedino iz razloga jednostranog uplitanja u kanonski prostor mlađega brata. To i jeste razlog što ostale pomjesne crkve pravoslavlja, pored nesumnjivog poštovanja vaseljenskog prvojerarha, ”prvog među jednakima”, ne nalaze za shodno da jasno i glasno podrže crkvenu strukturu koju predvodi g. Epifanije, niti pristaju da g. Onufrija svedu na rang ”ruskog mitropolita u Kijevu”!
Jer, mitropolija kojoj je na čelu g. Onufrije, uprkos izmjenama u uređenju njenog odnosa prema Moskvi, iz 2017.g odine, i dalje je samostalnija u odnosu na Moskvu, negoli g. Epifanije (sa sve ”autokefalnim” zvanjem) u odnosu na Carigrad! I ona jeste nasljednica drevne Kijevske mitropolije i Kijevskog egzarhata, ma šta o tome mislili vojni analitičari. Takvom je, donedavno, smatrao i sami Carigrad. Bar u posljednjih, više od 300 godina. Kad je, prije par godina Carigrad promijenio crkvenu politiku prema Ukrajini, i sam je, sasvim nekanonski i veoma anti-crkveno, sastavio ”novu crkvu” od bivših sveštenika RPC ili pak lica koje su ti bivši sveštenici RPC nekad ”hirotonisali”. Carigrad, dakle, nije mogao, za tu priliku, da dozove iz davne istorije ono sveštenstvo koje je u 17. vijeku njemu bilo podređeno. I tu je - kao i u Pažinovom zakonu (neizvodljivi imperativ - ”vratimo sve u stanje prije 1918.”) - osnovni paradoks ove ”političke igre” Porošenka i Carigradske partijaršije! Svoje žive savremenike, slobodne ljude i građane sa već stečenim pravima, pri tom i kanonske sveštenike, treba staviti van zakona i kanona, nekakvim LEKS SPECIJALISOM - kako bi se udovoljilo nečijoj ovozemaljskoj identitetskoj politici - a sve u ime davne i drevne istorije, odnosno, njenog tumačenja!
6. Što se tiče prebrojavanja pristalica i imovine Crkve u Ukrajini, pa samim tim i anketa čije rezultate navodite, možda bismo se mogli složiti oko nečega što Vi bolje znate od mene. Izvještaj o starosnoj dobi pristalica neke ideje ili članova neke Crkve zavisi, u velikoj mjeri, i od naručioca ankete, kao i od načina postavljanja pitanja. Ima li razlike između pitanja ”Da li ste vjernik (velikoruske) Moskovske patrijaršije” i onog ”Da li pripadate (autonomnoj) Kijevskoj mitropoliji”? A oba se pitanja odnose na isto, ali mogućnost manipulacije je velika, odnosno bar onolika kolika je i razlika u brojnosti sveštenika i vjernika između, UPC i PCU - a ona, svi znaju, nije mala.
I konačno, ”Amin” u pogledu učenja na sopstvenim i tuđim greškama. Nekoliko istorijskih ”vozova” već smo propustili u pogledu našeg bratskog izmirenja i identitetskih, političkih trpeljivosti. Saglasnost oko civilizovanog i sekularnog odnosa Crkve i države vidim kao preduslov da dignemo glavu i gledamo naprijed. U toj i takvoj budućnosti, misionarsko djelovanje Crkve može samo ići ulaznim putem u pogledu integrisanja što većeg broja Crnogoraca u njen život, kao i njenog što jasnijeg prisustva u životu istih Crnogoraca. A kako se to bude širilo, smanjivaćemo opseg prostora u kom stanuju nejasnoće.
Bonus video:
