Prije nekoliko godina u Domu kulture Studentskog grada u Beogradu, prisustvovao sam predavanju koje je održao Želimir Žilnik, jedan od čuvenih reditelja filmova još čuvenijeg jugoslovenskog “crnog talasa”. Pričao je tom prilikom da je na nekom sastanku kulturnih “poslenika” iz raznih evropskih zemalja raspravljano, između ostalog, o evropskom kulturnom identitetu, te da su tom prilikom mnogi tvrdili da on u stvari i ne postoji, već da se može govoriti isključivo o zasebnim kulturama i kulturnim identitetima evropskih država. On je donekle replicirao takvom stavu, iznoseći da evropska kultura i kulturni identitet postoji makar za one koji je posmatraju “sa strane”.
Kulturu kao društveni fenomen i osnovu svojim načinom života, organizacijom, pravilima, vjerovanjima, vrijednostima, stvaralaštvom i drugim manifestacijama ljudskog postojanja stvara ljudska zajednica, ali istovremeno, kultura u svom “povratnom dejstvu” oblikuje ljudsku zajednicu, usmjeravajući njenu budućnost. Ona svakako nastaje u određenom užem ili širem društvenom okviru, a vjerovatno je da je etnički, odnosno narodni - plemenski, a kasnije i nacionalni okvir taj koji je kroz istoriju bio dominantan. Iz njega izviru brojni kulturni fenomeni poput jezika, običaja, književnosti, religije, istorije, politike... Jasno je, međutim, da etnos ili nacion nisu isključivi konteksti nastanka kulture i njenih tvorevina, pa tako možemo govoriti i o antičkoj, islamskoj, flamanskoj, venecijanskoj, pa i njujorškoj uličnoj kulturi. Dakle, kultura “prati” društvenu dinamiku i varijetete koji nastaju pod dejstvom društvenih tokova i previranja, pa je, u tom smislu, očigledno da postoji evropski kulturni identitet i to ne samo za posmatrače sa strane, već i za “unutrašnje” aktere evropske stvarnosti, naročito one nastale nakon II svjetskog rata i sa još snažnijom dinamikom one nastale nakon pada Berlinskog zida.
Nerijetko smo imali priliku da čujemo (ne samo od pripadnika evropske desnice) da evropska civilizacija počiva na hrišćanskim temeljima. Tako je svojevremeno i Dejan Vučinić poslanik ondašnjeg Liberalnog saveza (poznat po pokazivanju grafikona), bez imalo “takta” svojevremeno u parlamentu izjavio da se sa Kuranom ne može u Evropu. Ovo je s pravom izazvalo razočarenje muslimana u Crnoj Gori, jer je LS doživljavan kao uporište obzirnosti prema ličnim i kolektivnim identitetima i osjećanjima građana Crne Gore u tom smislu. Svjedoci smo, da se, nažalost, ni danas, kao i u “Vučinićevo doba”, u “Evropu” zaista ne može sa Kuranom, ali bogami ni sa Jevanđeljem, već, još uvijek, isključivo sa pasošem, a mnogi i sa radnom vizom. Ali nije poenta u tome. Kada govorimo o civilizacijskoj osnovi savremene Evrope, naravno da njen temelj ne može biti hrišćanstvo, niti kao ideološka (dogmatska), a još manje kao praktična (istorijska) osnova. Temelje evropskog kulturnog identiteta čine upravo shvatanja koja predstavljaju suprotnost dogmatskom poimanju svijeta, a koja su se od pojave hrišćanstva na evropskom tlu manifestovala u “pobunama” humanizma i renesanse, racionalizma, prosvetiteljstva, građanskih revolucija, nauke i obrazovanja itd. Dakle, Evropa svoje sadašnje temelje duguje prije antici nego hrišćanstvu, prije grčkoj filozofiji i rimskom pravu, nego Vaseljenskim i kardinalskim saborima; prije Đordanu Brunu, nego “ložačima” i prije Magna-karti, nego božijim zapovijestima.
Različitost je u evropskom duhu shvaćena kao vrlina i uz jednakost promovisana je kao vrijednosna osnova evropskog načina života. I nije u pitanju različitost samo u vjeri, naciji, rasi ili političkom uvjerenju, već prije svega u samom pravu na različitost u svakom mogućem smislu, koje proizilazi iz slobode kao temeljnog prirodnog prava. Bez obzira na to što je evropska vjerska tradicija dominantno hrišćanska i što su tragovi hrišćanske kulture, samim tim, i te kako vidljivi u evropskim selima i gradovima, činjenica je da su evropska društva odavno zasnovana na principu sekularizma, što je jedna od najznačajnijih odrednica koje definiše evropski kulturni identitet. Istina, postoje neki “sumnjivi” elementi u tom smislu, pa ste tako npr. u Njemačkoj, pored časova vjerske etike, obveznik tzv. crkvenog poreza “po difoltu”, dok se sami ne odjavite; u Grčkoj pravoslavna crkva ima formalno državni karakter; u Italiji, Poljskoj, Mađarskoj i Hrvatskoj postoji strahovito jak uticaj na društvo koji dolazi iz sfere religije. Ipak, takve “devijacije” ne mogu ugroziti suštinski zaključak da su evropska društva građanska i da su samim tim ustrojena u skladu sa građanskim demokratskim, a ne vjerskim normama. Otuda, nema nikakvog smisla u takvoj Evropi tolerisati “srednjovjekovne” zakone protiv prava na abortus, koji su nedavno u “vrlo katoličkoj” Poljskoj, nažalost, uslovili smrt tridesetogodišnje žene. Njenom fetusu je nedostajala amnionska tečnost i bio je bez izgleda za preživljavanje. Ljekari su tek kada su se uvjerili da je fetus mrtav odlučili da urade carski rez, ali je ova mlada žena preminula od sepse na putu do operacione sale. Ovo nije smjelo da se desi nigdje na “kugli zemaljskoj”, a velika je sramota što se, u ime zaštite hrišćanskih vrijednosti, desilo baš u Evropi.
Hrišćanske vrijednosti su vrijednosti jedne vjerske kulture, čije su dogmatske osnove postavljene prije dva milenijuma. Nije sve što je staro i “zarđalo”, ali svijet se mijenja, pobogu! Mijenjala se i dopunjavala i hrišćanska kultura, kao i svaka kultura u dodiru sa drugim kulturama i u izazovima vremena. Religija, samim tim, može biti kompatibilna sa savremenim životom i ljudskim pravima, a da li će se to desiti, zavisi isključivo od stavova i odluka vjerskih institucija. U tom smislu dobar primjer daju potezi nekih protestantskih denominacija koji uvažavaju ljudska prava svih, kao i progresivni stavovi pape Franja po mnogim društvenim pitanjima. Sjajna osnova za “preokret” data je i u jednom zaključku poslednjeg Vaseljenskog sabora pravoslavnih crkava, koja otprilike glasi da crkva nije pozvana da se izjašnjava baš o svim pitanjima, što bi trebalo da znači da crkva nauku ostavlja nauci, zdravlje medicini, a onda i, zašto da ne, ljudska prava - na polzu i na staranje najvišim dometima društvene afirmacije i zaštite ljudskih prava.
Vjeronauka u tom pogledu, ne može biti školski predmet. “Program i metod” vjeronauke u dubokoj je i nepomirljivoj koliziji sa obrazovnim programima i metodama nastave koji se tradicionalno sprovode u okviru škole. Zamislite taj logički “rascjep” kada đaka nakon časa vjeronauke na času biologije “sastavi” Darvinova teorija evolucije. Dakle, teorijski gledano, može se vjeronauka izučavati u školama, ali onda ne može biologija; ni geografija; ni fizika; ni hemija; ni istorija; ni fizičko; ni muzičko… Ovo je jedna od stvari gdje se ne možemo naći na pola puta; to nije stvar tolerancije ili netolerancije. To je prosto situacija postojanja savršeno paralelnih pogleda na uzroke, načine i posledice odvijanja stvari. Ovo ne znači da religiju treba eliminisati iz života - ona promovisanjem vrijednosti, poput praštanja, saosjećajnosti i tolerancije doprinosi društvu. Ovo samo znači da vjerskom pogledu na život, kao sveobuhvatnom dogmatskom sistemu, prosto nije mjesto u školama.
Vjerske slobode su ugrađene u temelje slobodnih društva, u kojima je vjerski pluralizam nakon Martina Lutera, na neki način odškrinuo vrata opštedruštvenom pluralizmu, ali religiozni svetonazor ne smije biti pandan ili alternativa onom građanskom. U tom smislu, sasvim je prirodno očekivati da se religija u smislu institucionalizovanog slanja poruka narodu od strane njenih “autoriteta” prilagodi društvenim promjenama. Nema ništa loše i neprirodno u prilagođavanju kome je cilj humana koegzistencija. Pepe Le Tvor mi je bio drag crtani film, ali prilagođavam se i shvatam da se u sadašnjim okolnostima, zahvaljujući prirodnom procesu emancipacije ljudskog uma i savjesti, Pepeova nesporna navalentnost doživljava neprimjerenom. Nekada je “normalno” bilo reći “Ciganin”, “Šiptar”, “Obojeni”, “Eskim”… Danas, jer smo globalno kao civilizacija napredovali, to naravno nije prihvatljivo. Nekada je bilo “dozvoljeno” tući djecu, danas nije. Nekada smo se olako i “bezazleno” sprdali sa duševno bolesnima, iako smo znali da je to “gre’ota”; danas smo svjesni da je to sasvim nedolično. Nekada smo bacali otpatke na ulicu ”k'o od šale” danas se većina ustručava to da radi. Još uvijek nas nervira rodno osjetljiv jezik, ali “proći će nas”, kao što je “prolazilo” i one prije nas kad bi se suočavali sa jezičkim novotarijama .“Ne može se dva puta ući u istu rijeku”. Panta rei - kao dijete što postaje čovjek i na to se navikne. Navika je čudo, a kada naviknemo da se navikavamo, ostalo je rutina.
Autor je advokat
Bonus video:
