Gospodo, želim da kažem nešto o disidentskom pokretu kao homogenizaciji evropskog javnog prostora. (Ovaj tekst čine predavanja autora o istočnoevropskoj književnosti na Nacionalnom univerzitetu Meksika: Meksiko Siti, semestar 2013/14. i 2014/15).
Disidencija je u ovim predavanjima promatrana iz jednog pravca, obično nazivanog vesternizacija IE (Istočna Evropa), osmišljenog sa ciljem da nacije IE približi demokratiji.
Milion načina - milion pitanja: kako se postaje disident, ko su bili disidenti? Kad je Dissent rođen, a kad je nestao sa horizonta evropskog mišljenja? Da li je disidencija bila, u stvari, jedan mini-Zapad?
Disidencija kao svijest veže se za posljednje godine staljinizma, a kao pokret nešto kasnije, u svakom slučaju za mog zemljaka, Milovana Đilasa: 1953.g. Njegovo najbolje djelo, Nova klasa, objavljeno je u inostranstvu, u klandestinu, upravo na vašem jeziku, dragi prijatelji, na španskom, u Buenos Ajresu, 1957. g. i smatra se alfabetom disidentske misli. Djelo ima oslonac u ličnom primjeru, Đilasovoj tamnici (odbio je da emigrira i prihvati katedru u SAD). Iako je Leszek Kołakowski, poljski filozof i istoričar ideja, godinu ranije objavio svoj pomirljivije intonirani rad: Šta je živo a šta mrtvo u socijalističkoj ideji (1956), ovaj naš čovjek, rodom sa spartanskog Čeva (tamo su mu najstariji grobovi i kućišta, u selu koje i ja, uzgred, smatram svojim zavičajem) pravi je otac disidentskog pokreta.
Neki autori ovaj period vezuju za rađanje i dojenački period panevropskog javnog prostora, a neki početak pomjeraju kasnije, poput Jacquesa Rupnika, iz Centre d’Etudes et de Recherches Internationales, koji formiranje evropskog javnog prostora u cjelini vidi tek u praškom dokumentu Charta 77, i u poljskom narodnom pokretu Solidarnoszć (1980). (Vidi Jacues Rupnik: The Legacy of Chapter 77 and the Emergence of a European Public Space, 2007, 22.) Oni koji smatraju da su slovenske nacije i kulture upravo na tekstu zasnovane, na čitbi, na nauku teksture, vjeruju da je u disidentskoj epohi uspostavljen dodir autora i čitaoca kao nigdje drugo. Bijaše to bratstvo autora i anonimnog građanina slobodnih uvjerenja, koji, kao i autor, živi pod represijom komunizma.
Kriza evropskog mišljenja bila je dalji podsticaj osnaženju disidentskog talasa. Postkomunistički liberalni etos, zasnovan ne u nekom od velikih naroda IE, što svi danas smatraju veoma čudnim, već u najmanjem, u mom (crnogorskom) narodu, gospodo, postao je ne samo milozvučna fraza već realnost. Jugoslavija, međutim, tada najkompetentnija, najpozvanija da jeretičkoj misli utre put antikomunizma, prokockala je svoju šansu. Štafeta slobode prešla je u ruke srednjoevropskog disidentskog pokreta.
Njemačko čitanje
No, to je duga priča, vezana moguće i za njemačko ujedinjenje, koje od jedinstvene Jugoslavije nije moglo očekivati pozitivan odgovor. Od srednjoevropskog Dissenta, međutim, jeste i dobilo ga je u okviru tzv. Praškog poziva 1985. godine:
„Probably the most significant statement on the European stalemate coming from Charter circles was the 1985 ’Prague Appeal’ which called for a simultaneous dissolution of both NATO and the Warsaw Pact. The dissidents broke a taboo which nobody in Western Europe was then prepared to touch: they saw no objection to the reunification of Germany as a necessary condition for the peaceful and democratic reunification of Europe“. (Ibid., 25).
Razvoj disidentskog pokreta bio je nezamisliv bez podrške zapadnih vlada, od medijske do finansijske, moralne na koncu konca. Kritički prostor se ne stvara sam od sebe (CG danas pravi je primjer: nepodnošljivo prezasićena ideologijom, osiromašena kriticizmom, koji jedini stoji na putu pljački javnih dobara i podrivanju društvenog razvoja), kao što se ne guši sam od sebe - pretekst kritičkog prostora je akcija, elokvencija, odnosno njen krvoločni pratilac u IE: cenzura.
U čemu su disidenti bili veliki? U tome što je njihova akcija bila elokvencija. Elokvencija je jača od cenzure.
Dissent je bio fenomen, okružen sa svih strana institucionalnom atmosferom Evrope sedamdesetih, koju je u svojoj zreloj fazi bogato uživao, počev od Helsinkija (Helsinški dokumenti i zaključci OEBS-a) do Amsterdamskog mirovnog kongresa u julu 1985:
„The Prague Apeal, a document drafted for the Amsterdam Peace Congress and signed March 11, 1985, by almost fifty prominent Chartists, fulfilled that hope... (Vidi M. Hauner: Antimilitarism and the Independent Peace Movement in Czechoslovakia, Routledge, London, 1990, str. 92. i dalje.)
Helsinška povelja je inspirisala institucionalno organizovanje disidencije s ove strane čelične zavjese, pa je u Moskvi, na primjer, organizovan Helsinški odbor u maju 1976. Odbor je do danas ostao, po nekima, najuticajniji pravni komitet u Rusiji.
„Disidentska istorija“, kaže Max van der Stoel, ministar inostranih poslova Nizozemske, možda najliberalnije evropske nacije, sa enormnim iskustvom egzila, od Barucha Spinoze, te Thomasa Hobbesa do danas (engleski liberalni mislioci 17. vijeka kod kuće nisu bili na sigurnom, ali su u Nizozemskoj dobili politički azil!) „povezana je na jednoj konferenciji 2007.g. sa istorijom Evrope!“ Zapisnik sa konferencije trebala bi pročitati svaka zemlja. Disidentski pokret je prava šansa da se upozna nova evropska istorija.
Sa njemačkom medijskom podrškom upućen je, povodom tridesetogodišnjice mađarske revolucije (okt. 1986), konferenciji OEBS-a dokumenat o oduzimanju slobode, a u domovima mađarskih pisaca održana je tzv. kontrakonferencija, skupa sa egzilantskim piscima iz IE i sa njemačkim autorima. Mađarski pisci uputili su apel OEBS-u u Beču u novembru iste godine.
Ovdje bi bilo zanimljivo razmotriti odnos reformskog duha prema degenerativnim procesima, i vice versa.
Homogen i autonoman stav prema nekom degenerativnom procesu - pogledajmo sada koliko je važno za svako opoziciono društvo formirati vlastitu duhovnu klimu - enormno je bitan. Jugoslovenska kalvarija više je nego očit primjer, jer ta zemlja, na žalost, degenerisana etničkim atavizmom, kolokvijalnim afektima, etnografskim porivima, nacional-šovinističkom arbitražom nije smogla snage da iz svog fundusa, među hiljadama etno-kostima izdvoji jednu svoju, vlastitu i ničiju drugu, presvlaku. Jugoslavija je bila gola kad je rat zalupao na vrata. Gola zemlja među brdima kostima.
U protivnom, prema tome, bićemo prinuđeni da ponavljamo vlastite degenerativne procese iz prošlosti, a goru kaznu za Balkan ja ne znam.
Ustajalost političkih ideja
Šta može književnost jednog regiona, konkretno IE, odijeljena među sobom različitim jezicima, pritjerana uza zid globalnog svijeta s jedne, a prinuđena da igra krupnu ulogu sa druge strane? Može ona više i dalje, ili, pak, neće smoći snage ni koliko je smogla sedamdesetih?
Prostor IE sedamdesetih bio je podijeljen, leje oivičene kočićima nacionalnih jezika i literatura, povezanih više „vojno“ i „politički“ (Varšavski pakt i sovjetsko komunističko carstvo) nego li na neki, prirodniji i spontan, prosvjeti naroda imanentan način.
Sedamdesetih je, sa druge strane, novi svijet u vidu tehnoloških udruga i giganata (korporacije) iskoračio na scenu, koju je sam krstio globalnom, a epohu globalizacijom.
Sa obje strane gvozdene zavjese, koja se, kao što je kod nas u Evropi dobro poznato, pružala linijom od sjeverozapada Jugoslavije do zapadne Poljske, te duž njemačkih i austrijskih istočnih granica, sa druge strane, slate su i razmjenjivane relevatne poruke.
Pogledajmo jednu savremenu kompetentnu sliku o disidentskim interakcijama na zapadnom rubu gvozdene zavjese - pruža je Keith Bullivant, govoreći o presudnoj polugi u odnosu Zapada (poglavito Njemačka) prema IE, u svom istoimenom radu, prilično ubjedljivo:
„The ties to other Warszaw pact countries had constituted a sort of enforced brotherhood (kurziv GČ) that papered over the cracks inherent in German relationship with those countries“. (Vidi: Germany and Eastern Europe, Rodopi, Amsterdam, 1999, 6.)
Prema Jugoslaviji, uskoro će se pokazati, pošto tjelesina prsne u bolu i sramu, Njemačka ne samo što nije demonstrirala volju da nastavi sa svojom ranijom naklonošću prema disidentskoj opciji, nego, razantno, volju da sruši most sa tanušnom jugoslovenskom opozicijom. Berlin je iskreno podržao srednjoevropsku opoziciju, a tako nešto nije ni tražio, niti našao u jugoslovenskom dvorištu. Sve da se to, što je ostalo, moglo nazvati most, sve da je uopšte bilo pretpostavki za ujedinjenu jugoslovensku opoziciju, njemački politički ciljevi su bili usmjereni drugdje, a vlast gledala na potencijalnog jugoslovenskog disidenta kao buržuj na siromašnog rođaka sa sela.
Njemački ton u obraćanju Jugoslovenima ličio je pomalo na osvetnički - ne bukvalno, nego u smislu netrpeljivosti prema parazitizmu, gotovanstvu, kampanjaštvu i onoj balkanskoj lijenosti u odnosu na ozbiljne društvene procese, u kojima se država ili ostvaruje, ili ne ostvaruje u svom vremenu. Jugoslavija je marljivom zapadnjačkom svijetu izgledala kao društvo lijenog naroda - namjerno izbjegavam lijenih naroda, na prvo mjesto stavljam lijenost državnog aparata, a tek na poslednje etničku pripadnost, jer zapadnog građanina ne iritira ova ili ona narodnost, nego lijenost i jalovost birokratije. Ustajalost političkih i kulturnih ideja.
Nevolje na jugoslovenskom tlu ogolile su olinjali neokomunizam, koji se prenosi kroz partiokratski sustav, birokratski aparat a onda dalje, dublje, do poslednjeg gotovana i dembela, danas u Crnoj Gori, na primjer, koji bestidno uzme javnu riječ i javnu moć kao što se ščepa ašov i pijuk.
Iskreno evropstvo
Meni je bila dobro poznata situacija u srednjoj Evropi, ne manje nego ona u Jugoslaviji, pošto sam tamo studirao i živio, putovao, najviše auto-stopom i vozovima, koji evropsko kopno sjeckaju na sendviče sa mađarskim kulenom i praškom šunkom kao nigdje drugdje na svijetu. Jeo sam tamo kruha, crnog i bijelog, svojim šakama i prstima zarađenog. Ovo potenciram iz razloga što je upoznavanje inteligencije u IE sa zapadnim tokovima često ličilo na nemoguću misiju, ili, u najboljem, da apostrofiram popularni naslov Bohumila Hrabala (Strogo kontrolisani vozovi, Oskar za filmsku verziju 1968), na strogo kontolisanu recepciju.
Među stvaralačkom inteligencijom IE ležalo je ogromno znanje, iako su informacije bile oskudne.
Dva glavna izvora informacija bila su: 1) Radio Slobodna Evropa, uostalom, ometan permanentno, jer je češka vlada instalirala na Vinohradima (najviša tačka glavnog grada) toranj za ometanje, vidljiv sa svih prilaza zemljom i zrakom; 2) samizdat, unutrašnje književno čudo, izdavaštvo u velegradskom podzemlju, koje te podsjeća na staru sholastičku herezu, na apostate, cenzuru i lomaču; unatoč svim zlima vlasti i ometanju policije, samoizdavaštvo je uspjelo da obezbijedi kontinuitet slobodne misli; 3) tamizdat, knjižna produkcija u inostranstvu (zapadne vlade koje podržavaju borbu za slobodu) do koje si u IE dolazio samo ispod ruke.
Uprkos svemu, disidentsko iskustvo iz tih godina predstavlja za mene, i danas, nakon Buenos Ajresa, Njujorka, Tokija, jedno od najuzbudljivijih u životu. Nije falilo uzbuđenja od politike ni kasnije, u državnoj službi, raznih i neočekivanih, no, ovo je uvijek imalo osim naboja i dubinu, zato što je bilo evropski problem par excellence.
Kod nas u IE su najpažljivije slušane poruke sa francuske filozofske adrese (M. Foucault, J. Baudrillard, J. Derrida, J. F. Lyotard), i sa njemačke (H. G. Gadamer, J. Habermas, P. Sloterdijk), diseminirane u samizdatu, na tzv. geštetneru, toj pčelici zabranjene literature u pustari IE.
Disidenti su imali opasan politički sluh. Apostate od komunizma su, barem za mene, ograđujem se, nosili u srcu najsnažnije i najiskrenije evropstvo. U tome su bili pošteniji od zapadnjaka koje sam ja upoznao. Romantičnu sliku Evrope u cjelini vidio sam kod njih, i nikad više.
Evropska Unija mnogo duguje disidentima. Kad bi se danas zapitala koliko, začudila bi se, jer su njihove akcije jezičak na vagi ujedinjenog kontinenta. Disidenti su djetinjstvo i rana mladost EU. Oni su rijetke ptičice, koje je nemoguće upoznati izvan njihove vlastite strasti: izvan književne mahnitosti (Aleksandar Solženjicin, Czesław Miłosz, Béla Hamvas), odnosno van ognja političkih sloboda toga doba (Nâzim Hikmet, Yukio Mishima, Nelson Mandela).
Povezani članci
Bonus video:
