U polemički kodiranom diskursu na ulančavanje verbalnih jedinica presudno utiče afektivno načelo polemičkih instanci, na čijim se emotivnim egzaltacijama zasniva interakcija, usmerena na disensne govorne činove. Polemika je nefikcionalni žanr čije utemeljenje u stvarnosti može biti veoma opasno, pa i pogubno za polemičke instance. Naime, fiktivnost kao osnovno distinktivno svojstvo književnog teksta deluje i kao zaštitni omotač koji se formira oko autora jer ga “izmišljenost” oslobađa odgovornosti, a kritičko sagledavanje stvarnosti premešta ga u “metafizički kvalitet” fikcije. Međutim, u polemici se ukida fikcionalna zaštita, a autor je prepušten na milost i nemilost centrima moći, čije je postupke kritički analizirao. Osim toga, zbog uronjenosti polemike u socijalni kontekst i aktuelnu ideološku i političku situaciju, moć polemičkog diskursa na planu socijalne semiotike je ogromna, a sastoji se u nametanju spoznajnih modela (epistema), ideologema i vrednosnih stavova širokom krugu recipijenata.
Stoga bi trebalo da jezik polemike bude prilagođen horizontu očekivanja što šire sociokulturne zajednice, jer pragmatički aspekt znaka, odnosno stav korisnika prema znaku postaje presudan u nefikcionalnom žanru izuzetne društvene angažovanosti. Naglašena socijalna semiotičnost polemike unosi brojne populističke strategije u organizaciju polemičkog diskursa i dovodi do aktiviranja simboličkog potencijala određenog semiotičkog prostora, što često podrazumeva i manipulaciju kolektivnim traumama i pamćenjem. Ali upravo zbog velikog ideološkog (vrednosnog) kapaciteta polemike i njene socijalne semiotičnosti, polemičke instance su često na meti centara moći, što unosi znatnu dozu emocionalnosti, kako u sam polemički diskurs, tako i u njegov socijalni kontekst.
Polemički diskurs je izuzetno aktivan u identitetskoj semiozi, posebno u konstituisanju crnogorskog identititeta jer on izrasta na snažnom otporu prema srpskoj identitetskoj naraciji, koja je, u svom najekstremnijem obliku, usmerena na asimilaciju svih identitetskih modela u južnoslovenskoj semiosferi. Sociokulturne zajednice u kojima je nacionalizam dominantna ideologija surovo nameću pojedincu svoje interaktivne okvire, kognitivne sheme, ideološke stavove i kodove ponašanja, zahtevajući bespogovornu poslušnost. U svakom društvu postoje konvencionalni kodovi ponašanja, koji su veoma važni za socijalnu zajednicu jer regulišu ponašanje pojedinca, propisuju pravila i kažnjavaju prestupe. Elementi opšteg, zajedničkog, konvencionalnog i stereotipnog omogućavaju pojedincu da se identifikuje i postane član neke grupe, dakle, identifikacijski procesi zasnivaju se na redundanci - jezičkoj, društvenoj i kulturnoj. Stoga će se u identitetskoj naraciji aktivirati upravo redundanca crnogorske/srpske interpretativne zajednice. Pri tom se semiotičke jedinice i simbolički potencijal hrišćanstva stavljaju u službu identitetske naracije, čija je uloga veoma značajnu u tekstovima koji prikazuju ugroženost određenog kulturnog poretka (srpskog ili crnogorskog) i borbu kolektiva za opstanak i očuvanje identiteta. U tom procesu pravoslavna vera i njene svetinje funkcionišu kao osnov identifikacije i prepoznavanja, kao moćna identitetska baza koja se stavlja u službu crnogorskog/srpskog nacionalnog bića. Agresivne interakcijske startegije zajedničke su i jednoj i drugoj naraciji, što je u skladu sa nacionalističkom ideologijom koja proizvodi i podupire identitetske modele, a uspostavljanje i slavljenje nacionalnih svetinja obavezno je praćeno hajkom na “izdajnike” i nedovoljno vatrene domoljupce.
Posebnu pažnju poklonićemo tekstovima koje u crnogorskoj semiosferi emituju Srpska pravoslavna crkva i Crnogorska pravoslavna crkva, jer su te institucije, pod okriljem moćnih religijskih kodova, ključni nosioci i generatori identitetske naracije zasnovane na nacionalističkim ideologemama. Njihova glasila Sveviđe i Lučindan, kao i tekstovi koji su namenjeni promovisanju pravoslavlja, srpskog, odnosno crnogorskog, uspostavljaju identitetsku polemiku i u znatnoj meri utiču na formiranje identitetskih modela u crnogorskoj semiosferi. Pošto religijski tekstovi čuvaju i prenose obaveštenja od velikog značaja za kolektiv, u identitetskim polemikama autoritet crkvenih velikodostojnika deluje na informaciju koja se prenosi, pa nijedan podatak nije etički neutralan, jer autoritet govornika obezbeđuje iskazu značajnu moralno-normativnu težinu. Zahvaljujući “sakralnom” kontekstu koji im obezbeđuje institucija crkve, sveštenici artikulišu diskurs sa naglašenim identitetskim i reprezentativnim funkcijama, pri čemu oni propisuju obrasce dostojne oponašanja i osmišljavaju programe za memorisanje informacija od ključne važnosti u očuvanju crnogorskog / srpskog identiteta, oslanjajući se na biblijsku citatnost.
Osnovno tvorbeno sredstvo Kulture jeste jezik a iz njega proizlaze svi ostali kulturni slojevi, stoga se svaka promena u jeziku odražava na semiotički prostor u celini. Ako su nacionalističke strategije vidljive u jeziku, one se manifestuju i u svim sferama kulture, posebno u političkoj, a politika nacionalizma je poslednja odbrana totalitarnih režima. U traumatičnim periodima rata, urušavanja sociokulturnog poretka i raspada državnog sistema dolazi do pojačane aktivnosti identitetske naracije, pri čemu se redefinišu stare ili konstruišu nove kolektivne svetinje, uspostavljaju kultovi i proglašavaju sakralni tekstovi, pa možemo govoriti o identitetskom inženjeringu, koji se javlja kao verni pratilac kolektivnih trauma.
Identitetski modeli se konstruišu kako u umetničkim, tako i u neumetničkim tekstovima na osnovu kombinovanja identitetskih jedinica: jezika, odnosno njegovog imenovanja, naracije o poreklu ili primordijalnih mitova, kolektivne memorije, simboličkih znakova, dopunski semiotizovanih temporalnih i prostornih jedinica, kolektivnih trauma, religijskih kodova, sakralnih znakova i sl. U crnogorskom semiotičkom prostoru sudaraju se i bore za prevlast dve identitetske naracije, koje dele mnogo zajedničkih kulturalnih sema, što i otežava njihovo razgraničavanje. Dakle, preklapanje jezika i religijskog koda, to jest pravoslavlja funkcioniše kao ključno sredstvo osporavanja crnogorskog identitetskog modela u srpskim nacionalističkim naracijama. Semiotička moć ogleda se u kapacitetu sociokulturne zajednice da proizvodi znakove, tekstove i kodove, i na taj način formira i usložnjava svoj semiotički prostor. Na osnovu istog jezika kojim se služe i Crnogorci i Srbi, kao i na osnovu iste religije, izvodi se identitetsko stablo, koje se zbog nesporne semiotičke nadmoći srpskog kulturnog prostora imenuje isključivo kao srpsko. U skladu s tim, i kolektivna memorija se u crnogorskom semiotičkom prostoru različito organizuje, u zavisnosti od identitetskog modela u čiju se službu stavlja, pri čemu se napetost i antagonizmi između identitetskih koncepcija manifestuju u polemičkom istoriografskom diskursu.
Karakteristike nacionalističkog diskursa, koji je uvek u agresivnom polemičkom odnosu prema ostalim identitetskim modelima, jesu: poigravanje snažnim kolektivnim traumama, a time i emocijama recipijenta, ilustrativna citatnost u odnosu na sakralne tekstove, autokomunikacija, kulturni autizam i zloupotreba sakralnih znakova. Sve ove osobine možemo prepoznati u tekstovima koje emituju Srpska pravoslavna crkva i Crnogorska pravoslavna crkva u svojim glasilima Sveviđe i Lučindan, ključnim nosiocima nacionalističkog diskursa. U identitetsku polemiku uključene su i institucije osnovane upravo s primarnim ciljem emitovanja identitetske naracije: Matica crnogorska i Matica srpska (ogranak u Crnoj Gori).
(Nastavak u narednom broju "Arta" 30. januara )
Bonus video:
