Urušena vizija

Nedavno otvorena pitanja (ponovne) reforme visokog obrazovanja, strukture studija, naučnog rada, te angažmana nastavnog kadra, svjedoče o dubokoj krizi u kojoj se institucija crnogorskog univerziteta nalazi. Međutim, dok ovdje na površinu isplivava kriza sistema ili institucije, na Zapadu se već godinama govori o krizi same ideje visokog obrazovanja. U toj komparaciji, institucije naspram ideje, treba tražiti i korijene problema u Crnoj Gori.

Prva institucija nalik univerzitetu osnovana je u Carigradu davne 425. godine, dok najstarija zapadna visokoškolska ustanova, Univerzitet u Bolonji, postoji od 1088. godine. S druge strane, usljed istorijskih i političkih okolnosti, Univerzitet Crne Gore osnovan je prije četiri decenije. Dok su, dakle, velike civilizacije stoljećima razvijale obrazovne ideje i ideale, u Crnoj Gori su se ta pitanja rješavala političkim odlukama i usvajanjem tuđih obrazaca funkcionisanja. Stoga i ne čudi što je najviša domaća obrazovna ustanova bila i ostala na nivou proste administrativne organizacije, osnovana i reformisana bez svijesti o tradiciji i suštini ideje koju bi trebalo da baštini i razvija. Ako su nekada modeli organizacije Univerziteta bespogovorno usvajani sa ustanova bivše Jugoslavije, danas se reforme sprovode po diktatu evropske birokratije, uz odsustvo kritičkog uvida, akademske debate i uvažavanja pređašnjeg, kakvog takvog, sistema. Dok se u razvijenim društvima, u kojima se univerziteti temelje na autonomiji i akademskoj slobodi, raspravlja o suštini obrazovanja, dotle se kod nas eskperimentiše kozmetičkim reformama, koje su donijele i donose mnogo zabune a malo koristi. Bez jasnog razumijevanja ideje i svrhe Univerziteta, ne može biti ni kvalitetne reforme visokog obrazovanja.

Možda se najjednostavnija definicija univerziteta dâ izvesti iz načina osnivanja univerzitetâ u Bolonji i Parizu - u Bolonji je grupa studenata i nastavnika uspjela da institucionalizuje izučavanje rimskoga prava, dok se u Parizu nastanak univerziteta duguje profesorima teologije koji su se usprotivili dotadašnjoj praksi da jedino sekretar arhiepiskopa Pariza potvrđuje licence za izvođenje nastave (licentia docendi). Kako se iz ove dvije povijesne crtice naslućuje, Univerzitet je institucija učenja i naučnog rada, slobodna i nezavisna od bilo kog autoriteta. To je i potvrđeno još 1155. godine čuvenom poveljom Authentica Habita Fridriha I Barbarose, kojom se studentima i profesorima garantuje sloboda i autonomija u radu i čak dodjeljuje pravo studentima da za eventualne prestupe odgovaraju pred vijećem profesora, a ne pred civilnim sudovima. Nadalje, Fridrihova povelja ustanovila je i tzv. peregrinatio academica, pravo na slobodu kretanja u cilju učenja i istraživanja. Sticanje znanja, autonomija i slobodna razmjena studenata i nastavnika su, dakle, glavna obilježja univerziteta i traju već cijeli milenijum.

Polazeći od takvih načela i vjerujući u klasični koncept holističkog obrazovanja, Vilhelm fon Humbolt, reformator i osnivač Univerziteta u Berlinu, udara temelje modernoj evropskoj teoriji obrazovanja u čijoj srži leži univerzitet oslobođen bilo kakve ideologije i uticaja privatnog interesa, a čija je svrha univerzalno obrazovanje pojedinca. Obrazovanje, istina, vrlina - dimenzije su kroz koje sami pojam čovječanstva zadobija svoj najdostojanstveniji oblik unutar svakog pojedinca. Prema tome, svrha univerziteta nije samo puko sticanje neke vještine ili osposobljavanje za određenu profesiju, jer u tom slučaju, po Humboltu, univerzitet ne bi bio universitas litterarum, već obična škola.

U ovim aspektima se i ogledaju savremena razmišljanja o krizi ideje univerziteta, a naročito u svjetlu ekonomskih interesa država i globalnih finansijskih potresa. Postmoderna neoliberalna stvarnost, koju je i Crna Gora nekritički prihvatila, svela se na maksimu da je sve roba, pa tako i znanje i obrazovanje postaju tržišna kategorija koja gubi vrijednost ukoliko ne stvara profit. Znanje radi znanja, obrazovanje radi uzdizanja pojedinca, postaju nepoželjni ciljevi u utilitarističkom svijetu koji proždire ili odbacuje sve što ne može biti instrumentalizovano ili unovčeno. Univerziteti tako postaju proizvodni pogoni, ne samo u smislu upotrebljivih profesionalizovanih kadrova, već i u smislu sve dominantnijih „robâ“ u vidu projekata, patenata ili citata, a sve mjereno kvantitativnim, umjesto kvalitativnim, metodama. Nadalje, univerziteti se kvalifikuju terminima pozajmljenim iz privatnog-korporativnog sektora, te se sve rjeđe označavaju kao akademske institucije, središta univerzalnoga znanja ili mjesta sticanja i razmjene ideja, a sve češće kao (samo)održivi, rentabilni, profitabilni i birokratski sistemi.

To se ne ogleda samo u hiperinflaciji kadra, već i u što većoj produkciji inženjera, menadžera, ekonomista (upotrebljivih profesija) nasuprot što manjem broju filologa, filosofa, istoričara i drugih humanističkih profila, čija jedina korisnost leži ne u univerzalnom znanju i doprinosu kulturi i društvu, već u potrebi da se interesi elitâ teorijsko-ideološki obrazlože i opravdaju. Bizarna minimizacija humanističkih disciplina, koje su temelji svakog univerziteta i bastioni kritičke svijesti, sprovodi se kroz strogo kontrolisanu upisnu politiku, medijsku marginalizaciju, nedostatak radnih mjesta i manjak sredstava za istraživački rad, uprkos činjenici da su ove discipline neuporedivo jeftinije od prirodno-tehničkih nauka. Ovakve metode dakako su izraženije u (post)totalitarnim i (post)trazicionim društvima u kojima slobodno i racionalno sagledavanje stvarnosti predstavlja opasnost po krivo postavljeni sistem vrijednosti i društvenih odnosa. Još prije desetak godina, američki filosof Ričard Rorti napisao je da bi samo vlada koja je zaboravila šta su univerziteti pokušala da na taj način pravi uštede budžeta, te da bi redukcija humanističkih predmeta u obrazovnim programima u Americi bila smatrana arogantnim pokušajem promjene kulturne klime.

Na taj način se urušava vizija univerziteta kao slobodnog centra znanja i pokretača ne samo ekonomskog progresa, već i društvenog sazrijevanja, kao i moralnog i saznajnog uzdizanja pojedinca. Izvorna, evropska, ideja univerziteta ostvariva je samo u stabilnoj i dobro vođenoj državi, koja obrazovanju garantuje kako finansijsku potporu, tako i autonomiju od ideoloških i interesnih sfera, što je upravo i razlog postojanja svake, a pogotovo demokratske, države, u smislu obezbjeđivanja blagostanja, uspjeha i nadgradnje svakog njenog građanina kao individue.

Autor je doktor filosofskih nauka

( Dr Filip Ivanović )