Prijatelji i rivali

Kratak pregled njemačko-ruskih odnosa

Kada su kancelar Šreder i predsjednik vlade Putin 2001. godine osnovali forum “Peterburški dijalog“ koji okuplja predstavnike dviju zemalja iz oblasti politike, ekonomije, kulture, nauke - mnogi su mogli uočiti dvije stvari. Prvo, da će u turbulentnom vremenu raznih tranzicija i nepredvidljivih događaja na međunarodnom planu sam forum u svom radu imati mnoga iskušenja. Drugo, kako god se odvijalo njegov rad, ovaj njemačko-ruski forum predstavlja, bez sumnje, nastavak jedne velike istorijske tradicije odnosa između dva naroda.

U ovom kraćem pregledu njemačko-ruskih istorijskih odnosa počnimo baš od imena grada u kojem se održava ovaj forum, Sankt Peterburga, gdje ćemo vrlo brzo uočiti tragove međusobnih veza.

Petro(v)grad

Smatra se, i to netačno, da je Petar Veliki dao po sebi ime novom gradu na sjeverozapadu Rusije. Ovaj veliki ruski državnik se, ipak mnogo skromnije, opredijelio za sveca Petra, čije je ime sam nosio. U skladu sa idejom evropeizacije Rusije, imenu je dodat sufiks burg primarno iz tradicije njemačkih gradova, pa je prestonica moderne Rusije nazvana Sankt Peterburg. Kada je u Prvom svjetskom ratu Njemačka, 1. avgusta 1914, Rusiji objavila rat, revoltirani Rusi su burg zamjenili riječju grad, pa je ime promijenjeno u Petrograd. Ime Petrograd je 1924. zamijenjeno nazivom Lenjingrad, sve do 1991. Tada je zemlja ponovo postala Rusija, a gradu je 1991. vraćeno izvorno ime Sankt Peterburg.

Rusko-njemačka krv

Ostajemo u Sankt Peterburgu i uz pomoć dnevnika francuskog ambasadora u Rusiji, Morisa Paleologua, odmotavamo jedan zanimljiv zapis. Naime, Aleksandar Puškin je u jednom salonu Sankt Peterburga, tokom vatrene rasprave o familiji Romanov, naručio flašu vina i šest čaša.

Veliki ruski pjesnik je napunio vinom prvu čašu rekavši okupljenima u salonu da je to ruska krv Petra Velikog. Zatim je napunio vinom pola druge čaše ispunivši ostatak vodom, pritom objašnjavajući da je to krv Ane, ćerke Petra Velikog i njegove druge žene, Katarine Skavronski iz Baltika, inače njemačkog porijekla. Puškin je nalio jednu četvrtinu treće čašu vinom pa dodao tri četvrtine vode ukazujući da je to krv Petra III, sina Aninog i Karla Fridriha, njemačkog vojvode od Holstejna. Slavni ruski pjesnik je u četvrtu čašu nalio jednu osminu vina, ostatak dopunio vodom utvrdivši da je krv Pavla I, sina Petra III i Katarine, njemačke pinceze. Kada je stigao do šeste čaše, krv Aleksandra III je predstavljalo trideset drugi dio čaše.

Pomenuti francuski ambasador, pasionirani poznavalac ruske istorije i dinastije Romanovih i očigledno impresioniran pjesnikovom metodologijom je 1915, dakle osamdeset godina poslije Puškina, nastavio istu zanimljivu analizu. Francuski diplomata je zabilježio u svom dnevniku da je krv carevića Alekseja, sina cara Nikolaja II činila dvjestapedesetšesti dio vina, dakle ruske krvi, u čaši.

Romanovi su vremenom bili predominantno njemačke krvi. Njemački krajzer Viljem i ruski car Nikolaj II su se u pismima oslovljavali nadimcima - Vili i Niki. Sve do atentata u Sarajevu 1914. godine nakon čega će u dolazećem ratu rođaci Vili i Niki izabrati suprostavljene rovove.

I mnogi bračni izabranici ruske aristokratije bliske dvoru bili su njemačke princeze i prinčevi.

I ne samo krv...

Razumije se da rusko-njemačka povezanost u dva posljednja vijeka nije bila samo dinastičkog karaktera. Naprotiv, snažni odnosi su se razvijali u oblastima ekonomije, kulture, politike...

Rusija i Pruska su bile saveznice u posljednjoj i odlučujućoj fazi borbe protiv Napoleona.

Njemačke stručne kolonije su u vrijeme Katarine Velike, zaista velike ruske državnice njemačke krvi, su dale ogroman doprinos razvoju ruske poljoprivrede, posebno u zoni rijeke Volge. Slično se događalo u industrijskoj proizvodnji. Krajem XIX vijeka pomoć se odvijala djelovanjem njemačkih stučnjaka, ali i ulaganjem njemačkog kapitala. U jednom drugom vremenu, političko-ideološki bitno različitom, 1929. godine, njemačka industrija je značajno pomogla realizaciji Staljinovog privrednog plana.

Njemačka je u Rusiju izvozila i model javne administracije, sistem obrazovanja, studije umjetnosti, naročiti muzičke. Njemci su bili klasici i inspiratori radničkih pokreta u Rusiji. Od Marksa i Engelsa do Bernštajna i Roze Luksemburg.

Lenjin je sa Zinovjevim i Radekom aprila 1917. “blindiranim vozom” prošao njemačkom teritorijom da bi stigao u finsku stanicu, što je bila značajna etapa prema Rusiji i dolazećoj boljševičkoj revoluciji.

Istina, i Njemačka će se 1919. naći u vrtlogu revolucija sa svim haotičnim tokovima.

Njemački je bio radni jezik III internacionale sa sjedištem u Moskvi.

Iako su Njemci kao pobjednici na istočnom frontu Brest-Litovskim sporazumom 1. marta 1918. nametnuli Lenjinu i Trockom teške uslove, samo četiri godine kasnije tajnim dogovorom u Rapalu je omogućeno vojsci Vajmarske Republike da se obučava u Rusiji. Time su dvije države zajedno zaobišle odredbe Versajske konferencije.

Na suprotnim stranama

Pogledajmo sada drugu stranu medalje, dakle periode kada su dvije zemlje težili da jedna drugu poraze, prije svega vojno. U dva svjetska rata Njemačka i Rusija (Sovjetski Savez) bile su na suprotnim stranama.

Negdje 1938. godine, kada su se rapidno pogoršavali odnosi između nacističke Njemačke i komunističkog Sovjetskog Saveza, Staljin je dao zadatak velikom režiseru Sergeju Ejzenštajnu da filmom obnovi nacionalno sjećanje na veliku istorijsku ličnost ruske istorije Aleksandra Nevskog i njegovu pobjedu nad tevtonskim vitezovima tokom bitke na zaleđenom Čudskom jezeru. Film “Aleksandar Nevski” primarno je imao patriotsku ulogu prikazujući Njemce kao vjekovne neprijatelje, dakle predstavljanjem Reda tevtonskih vitezova kao preteče nacističke partije.

Nakon njemačkog napada 22. juna 1941. počinje velika sovjetska ratna epopeja, velika pobjeda - poslije opsade Lenjingrada, odbrane Moskve, borbi na zidovima Sevastopolja i velikog ratnog preokreta nakon Staljingradske bitke.

Pragmatizam

Ali, već po nekoj tradiciji, dvije zemlje su nakon ratova relativno brzo uspijevale da obnove veze i uspostave saradnju. Razumije se, saradnja u mogućim okolnostima. Pa i u uslovima podijeljene Njemačke poslije Drugog svjetskog rata. Tako je kancelar Adenauer već 1955. posjetio Moskvu. U toku Hladnog rata, od Adenauera, preko Branta i Šmita sve do Kola, razrađivane su, i na praktičan način, nove stranice klasične njemačke ostpolitik. Šreder i kasnije Merkel sa Putinom su ostvarili visoku saradnju posebno na ekonomskom planu, pa su dvije zemlje imale status privilegovanih partnera.

Uprkos oscilacijama uslovljenim međunarodnim potresima, a posljednji se zbio u Ukrajini, njemačko-ruski odnosi ostaju izuzetno važni za dalje geopolitičke procese, pa i za one globalnog karaktera. Bez sumnje, gasovod na Sjevernom moru ostaje grandiozan investicioni poduhvat dviju zemalja koji će determinisati mnoge, prije svega ekonomske, procese na međunarodnom planu.

Kao što mnogi smatraju da je njemačko-francuski tandem bitno uslovljava evropsku stabilnost i dalje dinamike na Starom kontitnentu, tako nisu bez ozbiljnih argumenata mnogi koji u njemačko-ruskoj saradnji vide glavni motor evro-azijskog partnerstva.

A istorija potvrđuje da su u periodima kada bi odustajale od međusobnih antagonizama (koji su išli i do pretenzija ratnog uništavanja), Njemačka i Rusija uspjevale da realizuju ogromne potencijale saradnje i afinitete na raznim planovima.

Ponekad su to i primjeri i duhovnog karaktera, recimo kada Žozef Rot sa puta u Rusiju 1926. godine za Frankfuter Zeitung piše iz Odese: “Prava je sreća što sam na putu po Rusiji. Drugačije nikada ne bih upoznao samog sebe”. (Joseph Roth - Viaggio in Russia).

Ali mnogo su češći primjeri odnosa i saradnje između dvije zemlje zasnivani na pragmatsko-racionalnim osnovama.

U Kalinjingradu, ruskom gradu, zapravo svojevrsnoj ruskoj enklavi u Evropi, bivšem njemačkom Konigsbergu, gradu Emanuela Kanta, postoji spomenik tom velikom njemačkom filozofu. Spoj, na izvjestan način, idealizma, racionalizma, zalaganja za definisanje međunarodnih pravila u Kantovoj misli bi mogao biti dobar putokaz za nastavak plodnih veza Njemačke i Rusije.

Ipak, dalji odnosi, koje očigledno imaju bogatu istorijsku tradiciju, primarno će zavisiti od realpolitičkih pristupa do kojih drže državne elite u obje zemlje.

Kada danas, 10. maja, njemačka kancelarka Angela Merkel bude u Moskvi, otvoriće se, istina, u novom, složenom međunarodnom kontekstu, nova stranica, zapravo nastavak ove naše priče. Bogate sadržajima i obrtima, u svakom slučaju, zanimljive istorijske sage.

(Skraćeni i prilagođeni tekst iz nove knjige M. Lekića Na putu u Damask)

( Miodrag Lekić )