Lalićevi lelejci

Rijetki su umjetnici u Crnoj Gori, imali tako neobičnu književnu sudbinu osporavani i hvaljeni kao što je to slučaj sa literaturom Mihaila Lalića i to ne toliko književnim koliko izvan - književnim razlozima. Crnogorac i vasojević i Trepčević, kako ga oslovljava drug iz djetinjstva, budući da je Lalić rođen u Trepči, čiju stogodišnjicu od rođenja obilježavamo, pripada i pored svega onom rijetkom soju književnih stvaralaca, posvećenih do dna umjetnosti riječi. Umjetnička transpozicija realnosti, jezik umjetnosti i simbola za pisca Lalića bili su njegova životna misija od njegovog sazrijevanja kao đaka u beranskoj gimnaziji do zrelih literarnih djela koja piše nakon II svjetskog rata.

No, Lalić je osim estetske funkcije vidio u književnosti moćno sredstvo za angažovano tumačenje istorije, političkih prilika ali i antropološku studiju u najširem značenju balkanskog karaktera i mentaliteta. Njegovo književno djelo predstavlja jedinstvenu strukturu, u kojoj je autor duhovno i jezički uzrastao od međuratnih priča i lirike do zrelih romanesknih formi, od naivnog opisa prirode do predstavljanja ozbiljnih sukoba tokom drugog svjetskog rata, sudara ideologije, i običaja, tradicije i modernih socijalnih pokreta, utopije i realnosti, starih navika i novog vremena. Lalić je nastojao da tu nad dramama dramu građanskog rata, čiji je topos mitski prostor sjeverne Crne Gore, zabilježi u onim aspektima, kako ih je on vidio i još više doživio prenoseći nam svoj prije svega emocionalan stav i snažno obojenu i osjećanjima natopljenu sliku suprotstavljenih strana. Onu sliku koju će kasnije ipak mijenjati, uviđanjem ograničenosti svih ljudskih ideja, završavajući svoj životni i književni vijek staračkim epistulama, mudrostima koje prevazilaze ravan istorije, univerzalnijim temama o smislu ljudskog života.

Lalić je nastavljač pripovjedačkog toka kojim je tako obdarena limska dolina kulture riječi od: Rista Ratkovića, Radovana Zogovića, Radonje Rašovića, Ćamila Sijarića, Miodraga Bulatovića i najumnijeg beranskog pisca, pisca nenadmašnih memoara, iz znamenite vojvodske kuće Vukovića Gavra.

Razumijevanje i tumačenje svojstava Lalićevih romana tek sa distancom vremena, dozvoljava tumačima da pojme suštinske vrijednosti koje čine njihovu umjetničku stranu ali i sve istorijske i ideološke nanose i zablude vremena, oličene u mnoštvu protivrječnosti u ličnostima i kolektivu, i moralnim dramama savjesti - njegovih junaka. Lelejstvo Lalićevo, njegova mitska lelejska gora, postaje književni prostor za njegove likove - lelejce, žive svjedoke unutrašnjih previranja, u suda istorije i surovih sukoba, bratskih i brastvenističkih, plemenskih i tradicijskih - strastima prema idejama starim i još više novim podjelama u pokušaju da se pravda istorije prevede na ljudski jezik i ostvari duhom nade utopijske vizije budućnosti.

Lalić je vjerovao da je umjetnost jedan od načina postojanja istine, utoliko što se umjetnost ne obraća samo ličnim emocijama već našoj slobodi. Njegova originalna poetika temelji se na biću jezika i jezičkog razumijevanja svijeta, jer je pisac u jeziku prirodno kao što se mi nalazimo u svom tijelu. Umjetnost je otkrivanje putem riječi, ali otkrivanje u umjetnosti, kao uspostavljanje jednog svijeta u jeziku utoliko je duhovnije i vrednije, ukoliko se sa objektivnošću spisateljskog zadatka, postavlja dijagnoza vremena i pisac uspije da iz konteksta izvuče samo opšteljudske univerzalnije zaključke. Naravno, bez relativiziranja pojmova dobro i zlo, baveći se onim što je stvarno dostojno literature: čovjekom i njegovom sudbinom. Koliko je Laliću uspijevalo, da usled oštrine svog zasjeka i ličnog učešća u događajima u potpunosti izrazi individualni i kolektivni indentitet Crne Gore i njegovo svjedočenje o vremenu bude svjedočenje za buduća vremena pokazaće se sa svom logikom neumitnih zakona onog što dolazi nakon nas. No, da je njegovo književno zavještanje značajno u istoriji crnogorske književnosti, u to već sada ne može biti nikakve sumnje. Uostalom, umjetnost i istorija, su različite duhovne oblasti sa različitim zadacima i ciljevima, kako znamo još od Aristotela, čime ih nije moguće dovoditi sasvim u prisniju povezanost ili međuzavisnost.

Lalić slijedi realističku poetiku pripovijedanja, kompozicionog jedinstva, miješa istorijski i mito - istorijski plan, koristi već tradicijom formirano narodno stvaralaštvo, običaje i leksiku, probijajući se povremeno prema najdubljim slojevima, arhetipskim simbolima u kolektivnoj svijesti naroda. Njegoviopisi prirode, usamljeničkih i buntovničkih karaktera, stapanjefizičkog i mentalnog stanja kodnjegovih likova - njegov izvanredan književno - jezički iskaz svrstavaju ga u red najznačajnijih proznih pisaca u crnogorskoj književnosti.

Književno djelo Lalića je slojevito, sastavljeno od jezičkog, slikovnog i idejnog sloja. Kao vrstan stilista, Lalić je na osoben način stvarao slike - portrete svojih junaka, njihove psihološke i duševne tablice, opterećene istorijskim i tradicionalnim običajima i normama. U realističnosti svojih prikaza, Lalić ne preza da siđe u najmračnije odaje duše, na mjesta gdje se dodiruju i stvaraju i dobro i zlo, da bi u tim graničnim zonama istražio složene elemente ljudske prirode. I najzad u idejnom smislu Lalić, pokušava da opravda vlastiti pogled na svijet, tumača istorijskih i društvenih zbivanja. Da li je u tome uspio, prosudiće vrijeme ali i ozbiljan sud nauke o književnosti kao zadatak literarne kritike i proučavaoca njegove književne zaostavštine. Da li je sa uspjehom stvorio romane u kojima se razotkriva antropologija ljudske prirode. Čovjek Crne Gore, specifičan i kad voli i kad mrzi i kao pripadnik ideologije i kao njen protivnik ili je riječ o ipak parcijalnom uvidu i da li su sve naše istine takve, zasnovane na perspektivi gledanja njenih autora kao pitanje, ostaje otvoreno i za nas kao što je bilo i za Lalićeve savremenike.

( Sonja Tomović-Šundić )