Kult Staljina: Kako su Crnogorci voljeli Crvenog cara

(Jadranka Selhanović, Kult Sovjetskog Saveza i Staljina u Crnoj Gori, Istorijski instituit Crne Gore, 2012)

Krajem prošle godine objavljena je knjiga Jadranke Selhanović “Kult Sovjetskog Saveza i Staljina u Crnoj Gori 1945-1948“, koja po temi koju obrađuje i načinu obrade, naučnoj vrijednosti i istraživačkim rezultatima, činjenosti i novim saznanjima spada među najbolja istoriografska ostvarenja u posljednjih desetak godina.

Studija, u stvari, predstavlja za štampu pripremljeni i monografski prepodobljeni magistarski rad, pod identičnim naslovom, odbranjen u martu 2011. na Filozofskom fakultetu u Nikšiću, pred komisijom: prof. dr Živko M. Andrijašević (mentor), prof. dr Đorđe Borozan i prof. dr Šerbo Rastoder.

Zadivljuje način na koji je autorka elaborirala osnovnu temu, metod koji je koristila i utemeljenost na građi, izvorima i literaturi

Studija je obogaćena prilozima uvrštenim u knjigu: predgovorom, rezimeima na ruskom i engleskom jeziku i odabranom arhivskom građom i izvorima, na stotinak strana, primarnim i sekundarnim, dokumentima koji neposredno potvrđuju tezu autorke Jadranke Selhanović o nastanku, genezi, razvoju, afirmisanju i širenju kulta Sovjetskog Saveza i Staljina u prvim poratnim godinama (1945-1948), u Crnoj Gori, s jedne strane, ali i o njegovom osporavanju i negaciji nakon fatalnog sukoba povodom Rezolucije Informbiroa između Sovjetskog Saveza i Jugoslavije, Staljina i Tita, s druge, kao i odraz i jednog i drugog procesa na crnogorsku društvenu stvarnost, narod i pojedince, s treće.

Istorijat jedne ljubavi

Zadivljuje način na koji je autorka elaborirala osnovnu temu, metod koji je koristila i utemeljenost na građi, izvorima i literaturi, kao i cjelovita obrada ove vrlo interesantne i provokativne problematike.

Njeno istraživanje je pomjerilo granice dosadašnjih saznanja u vezi sa kultom prve zemlje socijalizma kao nasljednice velike Ruske imperije i Staljina kao inkarnacije ruskog Crvenog cara, o nastanku tog kulta u Crnoj Gori, njegovom istorijatu, korijenima i genezi kroz istoriju, prolazeći kroz razne periode i faze sve do 1948. godine.

Rusija je bila crnogorska pokroviteljica i zaštitnica pred velikim silama

Autorka knjige je u predgovoru, lakonski sročenom, kazala sve što je trebalo reći da bi se čitalac mogao snaći i pratiti njeno kazivanje, argumentaciju i promišljanje u vezi sa glavnom temom.

Studija je vrlo znalački koncipirana, sa čvrstom i koherentnom strukturom. Nju, pored predgovora, čini šest poglavlja, koja, u stvari predstavljaju tematske cjeline.

U Uvodu je dat istorijat crnogorsko-ruskih političkih odnosa i proces stvaranja ruskog kulta u Crnoj Gori do 1918. godine, od uspostavljanja veza između Petra Velikog i vladike Danila 1711. do nestanka Crne Gore kao države sa svjetske istorijske pozornice (1918).

Ti odnosi su za dva vijeka prolazili kroz različite periode. Rusija je bila crnogorska pokroviteljica i zaštitnica pred velikim silama. Njena uloga u sazdanju crnogorske novovjekovne nacionalne države je izuzetno velika, bez obzira na to što je zbog svojih interesa ponekad znala da zaboravi na Crnu Goru i Crnogorce, uprkos njihovoj fanatičnoj odanosti, stradanju a često i pogibijama za “matušku Rusiju“.

Taj kult Rusije i ruskih careva je u toku Drugog svjetskog rata a naročito po njegovom završetku do 1948. prepokrio kult Sovjetskog Saveza i Staljina.

Kult - partijski zadatak

U prvom poglavlju, nakon uvoda, govori se zapravo o stvaranju novog sistema, novih organa državne, komunističke vlasti i početak sovjetizacije na cijelom jugoslovenskom prostoru, a posebno u Crnoj Gori, što se može tumačiti ranijim vezama između Crne Gore i Ruskog carstva.

U drugom poglavlju dat je kult Sovjetskog Saveza i Staljina kao partijski zadatak, dok je u trećem obrađen i osvijetljen partijski rad na stvaranju kulta. Četvrto poglavlje je posvećeno sukobu sa Kominformom, “odvajanju duše od tijela“, odnosno stradanju pristalica dvostrukog kulta i opsjednutih njegovih privrženika koji su, zbog opasnosti od sovjetskog napada na Jugoslaviju morali biti izopšteni.

Jadranka Selhanović je naučnoistraživačku temu apsolvirala, a građa je solidno istražena

Mnogi su prošli kroz neviđeni pakao mučenja i stradanja, bili po zatvorima a najviše ih je poslato na Goli otok, odakle se mnogi nijesu vratili. Na tom zloglasnom Golom otoku bilo je najviše Crnogoraca.

U Zaključku autorka je remizirala osnovne postavke i stavove, gledajući studiju kao cjelinu, ističući osnovnu temu. Čitalac je obaviješten o čemu se zapravo radi, nastojeći da mu pojasni način na koji njen rad tretira temu, ali i samu temu koja je u prethodnom tekstu elaborirana.

Zaista, studija Jadranke Selhanović i knjiga u cjelini plijeni ne samo specifičnošću teme nego i pokazanom inovativnošću, značajem i inventivnošću. Osnovna teza rada je eksplicitno u tekstu izražena, ali je publikovanim izvorima i relevantnim dokumentima još više potvrđena i osvijetljena.

Jadranka Selhanović je naučnoistraživačku temu apsolvirala, a građa je solidno istražena. Prilikom obrade teme koristila je arhivska dokumenta i izvore iz više fondova Državnog arhiva Crne Gore, građu republičkog državnog i partijskog crnogorskog vrha, srezova, opština i manjih mjesta.

Koristila je ondašnju crnogorsku štampu, naročito Pobjedu ali i druge listove koji su tada izlazili u Crnoj Gori. Takođe, korišćena je i relevantna literatura, djela istoričara koji su se direktno ili indirektno bavili ovom temom, ali više uzgred i površno, u okviru širih pregleda poratnog vremena i u Crnoj Gori i na jugoslovenskom prostoru.

Slavili se Staljinovi rođendani

Čitalac će imati prilike da se iz knjige informiše kako se uspostavljao dvostruki kult u Crnoj Gori, kult SSSR-a i kult Staljina, da vidi njihovo veličanje, načine na koje je stvaran ali i uticaj na formiranje svijesti.

Kult Sovjetskog Saveza i Staljina je prvo vaspostavljen i glorifikovan a odmah zatim rušen

U propagiranju a kasnije negiranju ta dva kulta korišćeni su razni načini i instrumenti: izučavanje sovjetske literature i prakse, aktivnosti po srezovima, organizovanje partijskih kurseva, držanje predavanja, pozorišnih i filmskih predstava, uglavnom sovjetske provenijencije, slušanje sovjetske muzike, čitanje aktuelne štampe, prigodne literature.

Partija i druge masovne društvene organizacije dobijale su direktive da organizuju proslave i mitinge, svečane akademije i slične manifestacije u slavu sovjetskih praznika i rođendana značajnih sovjetskih ličnosti, a posebno Staljinovog rođendana. Slavili su se sovjetski uspjesi u svim oblastima.

A kad je došlo do promjene kursa nakon sukoba s Informibiroom, sve je okrenuto naglavačke. Oni koji su bili glavni propagatori dva velika kulta, preko noći su postali njihovi osporavatelji i bili zakleti izvršioci njihovog negiranja i urušavanja.

Raskol je bio veliki. U tim teškim vremenima niko nikome nije vjerovao. Stradali su i krivi i pravi. Bila su to dramatična i traumatična vremena.

Kult Sovjetskog Saveza i Staljina je prvo vaspostavljen i glorifikovan a odmah zatim rušen. Bile su to krajnosti koje mnogi ljudi, čak ni heroji iz Drugog svjetskog rata, nijesu mogli izdržati, bilo je to vrijeme kad se „odvajala duša od tijela“.

( Marijan Mašo Miljić )