Zagrljaj ništavila i erosa

„...Svršeno je s plamnim suncem, mirisom zemlje / i slobodnom ulicom obojenom ljudima / što ne znavahu za smrt. Ljeti se ne umire“, napisao je u pjesmi „Mit“ Ćezare Paveze, pjesnik ljubavi, samoće, neutažive žudnje i melanholije. Ovo predskazanje, ili kontrapunkt, rastvoriće se kao anđeoske oči u beskrajnim krugovima Ćezareve poezije, u posljednjim trenima njegove biografije 27-28. avgusta 1950. godine u torinskom hotelu „Rim“: Doći će smrt i imaće tvoje oči...

U sparnoj torinskoj noći okončala se opsesija samoubistvom pilulama za spavanje, dugo najavljivana tamna sila koja je oblikovala od samih početaka pjesnikov život i pisanje. Posljednje pjesme, posvećene američkoj filmskoj glumici Konstanci Dauling pronašli su hotelski batleri na noćnom stolu. Tri mjeseca pred smrt u dnevniku „Umijeće življenja“ (Il mestiere di vivere) Paveze je gotovo najavio dugo pothranjivanu ideju samoubistva:

“Kadenca patnje je počela. Svake večeri, čim padne mrak srce mi se steže do duboko u noć“, a pet dana kasnije napisaće „Ljubav i smrt, to je pradjedovska praslika“. Da su životni stil i literatura kod Pavezea bili u potpunom ravnovjesju govori i činjenica da se ubio na isti način, na istom mjestu kao i glavna junakinja njegovog romana „Među usamljenim ženama“ Rozeta Mola.

Da su životni stil i literatura kod Pavezea bili u potpunom ravnovjesju govori i činjenica da se ubio na isti način, na istom mjestu kao i glavna junakinja njegovog romana

Na pjesnikovim grudima ostala je rasklopljena njegova omiljena knjiga mitoloških eseja „Razgovori s Leukom“ sa posmrtnom posvetom na prvoj stranici: „Praštam svima, molim sve da mi oproste. Je li tako u redu? Nemojte oko ovoga dizati mnogo prašine“!

Dnevnički iskaz od 26. maja 1938. godine: “Samo zato uvijek mislimo na svoje Ja, jer mi za razliku od bilo koga drugog, moramo stalno ostati sa tim svojim Ja“ - centralni je i suštinski smisao poetskih i životnih opservacija Pavezea, najsubjektivnijeg italijanskog pjesnika sredine XX vijeka. Paveze je prvom pjesmom „Južna mora“ otvorio jedinstven poetski svijet, gdje je ukletost, kontroverze i dijaboličnost čovjekove egzistencije crpio i nalazio među svijetom običnih ljudi i lirizovanih krajolika. Tu kraću poemu mnogi esejisti smatraju ključnim ostvarenjem njegovoga pjesništva u kojoj su vidljiva radikalna odstupanja od klasičnog italijanskog stiha, uvođenje „objektivne“ naracije i otvorenog lirskog subjekta...

Dakle, definitivno raskinuće s dotadašnjim, apstraktnim modulacijama, osjećanjima i tradicionalnim hermetičkim postavkama iz italijanskog modernizma. “Ali, kad mu kažem /da je jedan od srećnika koji su gledali zoru/na najljepšim ostrvima zemaljskim,/smiješi se, sjeća i odgovara da se sunce/pomaljalo, kada je dan bio već star za njih“! („Južna mora“).

U disonantnoj lepezi pjesnika od Kvazimoda do Pazolinija, Paveze je bio jedan od „izolovanih“ u vrijeme dominacije stilova E. Montalea i Đ. Ungaretija

I doista Paveze je u referencama „žive stvarnosti“ čistim i preciznim iskazom, otvorenim slikama i jednostavnom versifikacijom nastupio kao pjesnik promjene (iako ne i bitno drugačijeg senzibiliteta) u odnosu na koncepte „čiste poezije“ i apstraktnoga jezika u italijanskoj poeziji tridesetih godina prošlog stoljeća. U disonantnoj lepezi pjesnika od Kvazimoda do Pazolinija, Paveze je bio jedan od „izolovanih“ u vrijeme dominacije stilova E. Montalea i Đ. Ungaretija.

Za njega je to bila snaga i erudicija dvostruke ekspozicije, usamljenosti u tokovima životnih dešavanja i odvojenosti u svijetu poezije i stiha. („Ćutanje je naša odlika“, Južna mora) Ali njegova tišina i odvojenost nalazili su potpuni smisao samo u pisanju, njegova se poezija razlivala kao Morikoneova muzika, preko pastelnih boja rodnoga Santo Stefano Belbo, preko lirskih pejsaža sjećanja i djetinjstva, do urbanih i oporih slika života Torina, Rima i drugih italijanskih gradova.

Motiv samoubistva, razgovori o „prvim samoubistvima“ (S. Plat) jesu neizbježni i najtananiji sinhroniciteti koji spajaju živote i poetike pjesnika. Pavezeova osjetljivost, spiritualnost i erotika izbijaju iz njegovih stihova kao „Sažegli predjeli“, ili „Strasne žene“. Tek nakon njegove smrti, što je bila česta sudbina u istoriji pjesnika i pjesništva, a izrazita je paralela legendarni „Nepoznati stranac“ iz Lišboe, Fernando Pesoa, otvorili su se krugovi interesovanja za poeziju ovog pjesnika do nivoa evropskih i svjetskih razmjera.

Motiv samoubistva, razgovori o „prvim samoubistvima“ (S. Plat) jesu neizbježni i najtananiji sinhroniciteti koji spajaju živote i poetike pjesnika

Posebno nakon posthumnog objavljivanja zbirke „Doći će smrt i imaće tvoje oči“ („Verra la morte e avra i tuoi occhi“) punim sjajem su zablistali Pavezeova intimna drama i stihovi „čije su snažne slike udarale jače u srce čovjeka od filozofije i povijesti“ (Kvazimodo).

Progovorio je iz pjesništva Pavezea, „drugi jezik“ (Cvetajeva), kao vrhunac između njegovog života i poezije. Ako se, kako kaže Brodski, između života i poezije Cvetajeve može staviti znak jednakosti, aura života, smrti i poezije obavila je kroz posljednju knjigu i cjelokupan opus Pavezea. Otvorila je dubinski „usamljenog čovjeka koji ustaje dok je more još mračno“ intimne ljubavne pasaže „slatkog mizogina“ , bilješke i samoanalize iz dnevnika „Umijeće življenja“, fragmente i likove romana „Kuća na brežuljku“, „Među usamljenim ženama“, „Lijepo ljeto“, „ Mjesec i kresovi“.

Smrt je fascinirajući obrt u poeziji mnogih ukletih pjesnika, pa dakle i Pavezea „ta smrt što nas saleće / od jutra do večeri besana / i gluva kao stara griža savjesti“. Samoubistvo kao ključni „filosofski problem“ (Kami) kao tamna sila oblikuje životni stil i kao „prigušeni krik, muk“ ugrađuje se u poetske refleksije i nadahnuća mnogih pjesnika.

Smrt je fascinirajući obrt u poeziji mnogih ukletih pjesnika, pa dakle i Pavezea

Poslije Pavezeove smrti objavljeni su osim navedenih stihova i zbirka eseja „Američka književnost i drugi eseji“, „Umijeće življenja“, dnevnik, vođen gotovo do samog dana smrti (1937 – 1950) i zbirka priča „Praznična noć“.

Dvije ključne teme dominiraju Pavezeovim pjesništvom: ljubav i smrt. Slike ovih opsesija rasute su u snažnim kontrastima i čine okosnicu najvećeg broja njegovih pjesama. Veoma su snažne međusobne refleksije i kontrasti u variranju ovih tema: „Život jesi i smrt jesi/stigla si u martu ( „You, wind of march“) , „Zemlja jesi i smrt jesi./Tvoje godišnje doba je mrak.“ Slike ljubavi i smrti čine komplementaran niz kroz većinu pjesama. I kad se naziru obrisi ironijskih pokušaja, ili značenja, oni su opet gorki i samo su podtekst primarnim slikama i osnovnim temama.

Međusobna funkcionalnost Pavezeovih pjesama otkriva introspektivnost i duboku strukturu značenja na graničnoj razini stvarnosnih i metafizičkih fenomena u pojedinačnim tekstovima. Pavezeove slike složene su kataloški na iznimno pregnantan način i tvore vrhunce psiholoških stanja od diskretnih ironijskih značenja do progresivne melanholije. To su žudnje za bojama, suptilni spojevi erosa i ništavila, idealizovane slobode i jedinstvenih simbola. Od prve pjesničke zbirke „Raditi je zamorno“ (Lavorare stanca), objavljene 1936. pa do posthumno objavljene kultne knjige pjesama „Doći će smrt i imaće tvoje oči“ Paveze je stvorio opus koji ga čini jednim od najznačajnijih italijanskih i evropskih pjesnika XX vijeka.

Pavezeove analogije u kojima je sadržana duboka ljubav povezuju udaljene, prividno različite i kontroverzne motive

Uglavnom fabulirane Pavezeove pjesme ne posjeduju u takvom kontekstu uobičajenu narativnost, već atmosferom i gnomama isijavaju značenja uzaludnosti, misaonosti i apsurda. Narativnost se formom dugog stiha (što je Pavezeov rani refleks na Vitmena) pojavljuje kao ekvivalent mitologizovane stvarnosti i kao emocionalno i tematsko jezgro za drugačije žanrove, pripovijetke, kratke romane ili poetizovane dnevničke bilješke. Vizuelnost Pavezeovog iskaza je nešto eksplicitnija u poznijim pjesmama kraćeg stiha: oblikovanje referentne stvarnosti dato je kroz likove i subjekte direktnim psihološkim stanjima i suptilno i brižljivo odabranom emocionalnom i perceptivnom dinamikom sa zgusnutim i kondenzovanim analogijama. Pavezeove analogije u kojima je sadržana duboka ljubav povezuju udaljene, prividno različite i kontroverzne motive. („I noć je nalik tebi, / daleka noć što plače / bezglasno u dubokom srcu, / a zvijezde potamnjele promiču“).

U poeziji, ali i u proznim djelima kroz redukovan jezik, Paveze ipak postavlja nizove sinonima, kao recimo za „samoću“ - „pustoš“, „izdvojenost“, „samotinja“, „odvojenost“ produbljujući jezičke mogućnosti za definisanje egzistencijalnih stanja iz kojih se razvijaju poetski i narativni diskursi.

U tim stanjima u kojima se želi što dublje i preciznije iskazati sopstvo, ili bolno stanje biti eliminisane su, ili izjednačene temporalne kategorije; prošlost se produžava u sadašnjost, a boje i tonaliteti su izmiješani, tako da imamo upečatljive slike u kojima se uobličuju turobna torinska jutra, jugo u Rimu, kiša na pločnicima rodnog gradića, sfumato na brežuljcima i vinogradima, sjenoviti zatoni u krajolicima doline Poa koji djeluju gotovo nadrealno i mistično.

Motive Pavezeovog samoubistva mnogi vezuju za fatalnosti i ljubavnu vezu sa američkom filmskom glumicom Konstancom Dauling

Tokom čitave stvaralačke karijere neprekidno je trajalo Pavezeovo nastojanje u oslobađanju od sopstvenog „Ja“. Naročito u poeziji i kroz likove u prozama, ali je nezaobilazno i precizno sadržano na stranicama dnevničkih zabilješki. Bilo je to dosljedno i nagonsko ništenje sopstva oblikovano kroz otkrivanje sve jasnijih slika i intimnih drama u vizijama iz kojih je ništeći sebe, stvarao svoju nadasve izuzetnu poeziju.

Motive Pavezeovog samoubistva mnogi vezuju za fatalnosti i ljubavnu vezu sa američkom filmskom glumicom Konstancom Dauling. Posljednje pjesme nađene na noćnom stočiću, računajući i pjesme napisane na engleskom, posvećene su njoj. Međutim, desetak dana pred smrt, Paveze je u svom dnevniku uz nježnosti posvećene Konstanci zapisao da je ona samo povod, a nekoliko dana ranije zapisao je: Ne ubija se iz ljubavi prema jednoj ženi. Ubija se jer nas ljubav, svejedno koja, otkriva u našoj nagoti, bijedi, bespomoćnosti i ništavilu.

( Ljubeta Labović )