Poljoprivreda i selo u Crnoj Gori: Skupo plaćena cijena višedecenijske nemarnosti

Crna Gora raspolaže sa oko 255.000 hektara poljoprivednog zemljišta (dar Božji - u nerskidivoj ljubavi Boga prema zemlji i čovjeku). Međutim, danas se taj resurs koristi jedva sa 5%, dok je ta brojka 1989. Iznosila 36%. U razvijenim državama zapada taj procenat kreće se u rasponu od 80, 90 i 100%. Prema ovom pokazatelju, CG je na samom dnu ljestvice agrarno razvijenih zemalja Evrope. I ne samo po ovom pokazatelju… Bilo bi nepravedno za ovakvu situaciju za devastirano crnogorsko selo optužiti samo postojeću vlast!

U posljednjoj deceniji kapitalističkog - tranzicionog razvoja, kao profesionalac, živo sam se zanimao za surovu stvarnost kada su poljoprivreda i selo u pitanju. Po tom osnovu, objavio sam četiri knjige i preko 50 tekstova naučno-stručnog karaktera, koji su objavljeni u domaćim i stranim naučno-stručnim časopisima i dnevnoj štampi.

Stanje

Danas smo svjedoci da pojedini naučni i stručni ljudi iz CG, stalno potenciraju pitanje minornog izdvajanja novca od strane države, na ime podsticaja za rješavanje nagomilanih problema u ovoj oblasti (ispod 1% godišnjeg nacionalnog budžeta). Kada je o ovome riječ, valja istaći da se regionalni prosjek kreće od 3,50 do 4,00% od NB, a u razvijenim državama zapada taj procenat je višestruko veći. No, van sumnje, tvrdnje pojedinaca na ovu temu su u principu ispravne!

Glavni problemi, međutim, koji danas muče poljoprivredu i selo u CG, pored nedovoljnih finansijskih sredstava, su: stvaranje civilizacije čiji se razvoj temelji na znanju; sa deficitom znanja obavezno ide tehnološka zaostalost; zatim nepostojanje tržišnog koncepta, u kojem farmer odgovara za kvalitet i obim proizvodnje, a o tržištu brinu neki drugi ljudi; nedostatak institucionalne infrastrukture ili jedne vrste inženjeringa, stavljenog u funkciju interesa čovjeka. Prethodno se može ostvariti samo u decentralizovanom sistemu upravljanja procesima u prostoru. Uz pretpostavku da raspolažemo sa dovoljnim finansijskim sredstvima, bez pomenutih institucija, ulaganja u agrarno- turističku privredu na selu nije moguće ostvariti njihovo ekonomsko efektuiranje?!

Crna Gora, od II svjetskog rata pa do danas nikada nije posjedovala savremen i konzistentan koncept (sistem agrarne politike), koji bi ovu kontaminiranu privrednu granu približio modernoj Evropi. Istine radi, koncept Zelene strategije CG na tržišnim osnovama, urađen 1992. od strane vrhunskog naučnog i stručnog kadra iz CG i Jugoslavije, plebiscitarno je prihvaćen u Vladi i Skupštini CG u novembru 1992. Koncept tog dokumenta (Zelena strategija) dijametralno se razlikuje od strategija poljoprivrednog i ruralnog razvoja u CG urađenih 2008. i 2015. (?)…

Nakon usvajanja Zelene strategije (1992), u toku tri naredne godine dosta je urađeno na njenoj implementaciji, kako u sferi institucionalnog razvoja (izgradnje svojevrsnog inženjeringa), tako i u oblasti budžetiranja poljoprivrede i ruralnog razvoja, kako bi njen koncept zaživio u praksi i počivao na naučnim i stručnim saznanjima i praksi razvijenih zemalja Evrope. Međutim, uzaludno…

Nakon 3-4 godine od usvajanja Zelene strategije u Skupštini CG, tadašnja agrarna vlast poništila je Zelenu strategiju kao kapitalni dokument i sve što je do tada urađeno na njenoj implementaciji, inaugurišući koncept centralističkog upravljnja tekućim i razvojnim procesima (gdje sve zavisi od jednog čovjeka), sa sumnjivim ekonomskim efektima, a o ciljevima i pretpostavkama za njihovo ostvarivanje da i ne govorimo?!

Uzaludna su bila sva upozorenja da takav koncept agrarne politike (2015) neće donijeti ništa dobro CG. I sada, nažalost, imamo situaciju da CG jedva podmiruje 25-30% tržišnih potreba u ishrani stanovništva i turista, dok preostalih 70-75% potreba u hrani, moramo uvoziti. Novčana sredstva koja se izdvajaju za ove namjenu za malu CG prosto su zastrašujuća (oko 400 miliona eura godišnje). Naučno-stručna saznanja i praksa danas potvrđuju da bi - da nije bilo skretanja sa koncepta Zelene strategije iz 1992, te da smo naspram drastičnog pada proizvodnje u tranzicionom periodu, za 7- 8 godina (od usvajanja Strategije), mogli povratiti prehrambenu poziciju u CG na nivo iz 1989. godine (65-70% podmirenosti potreba u ishrani stanovništva iz sopstvene produkcije).

Valja imati u vidu da se uspješnost poljoprivrednog i ruralnog razvoja u jednoj državi cijeni ostvarenim rezultatima u stočarskoj proizvodnji. Tim povodom, produktivnost koja se sada ostvaruje na crnogorskim farmama je na nivou 2.805 litara mlijeka po muznom grlu, za godinu dana. U regionu ta produktivnost se kreće od 3.500-5.000 litara godišnje. Zapadnoevropski nivo produktivnosti u ovoj oblasti danas se kreće na nivou od 6.500-7.000 litara mlijeka po muznom grlu godišnje, da bi u Izraelu ta produktivnost dostigla fantastičnih 11.140 litara godišnje. U svjetlu ove činjenice, može se vidjeti dubina jaza između tehnološki razvijenih zemalja i CG, u ovoj oblasti… Postojeća situacija kod nas (produktivnost u stočarstvu), zakovala je CG za pretposljednje ili poslednje mjesto na ljestvici agrarnih i razvijenih zemalja Evrope!

Što i kako dalje?

Imajući u vidu da je agrarna politika najsloženija u odnosu na sve ostale privredne grane u jednoj državi, danas niko ne može ad hoc dati „recept“ kako se iz postojeće situacije domoći „zelene grane“.

U tom smislu, Vlada CG trebalo bi da formira Savjet za razvoj poljoprivrede i sela, kao interdisciplinarno tijelo u kojem bi bili angažovani najpoznatiji stručni i naučni radnici: biotehnički inženjeri, sociolozi, ekonomisti, hidrotehnički inženjeri, inženjeri informacionih tehnologija, turizmolozi i dr, prema kriterijumu izbora - najbolji među najboljima u CG i sa strane. Ovo tijelo bi bilo stalno i imalo bi savjetodavni karakter, gdje bi, povremeno, razmatralo i saopštavalo mišljenja i stavove povodom svih ključnih odrednica Nove agrarne politike, koja korespondira sa dobrom praksom i ciljevima u ovoj oblasti u zemaljama razvijene ekonomije.

Savjet bi bio u obavezi da predloži resornom ministarstvu i Vladi CG model Nove zelene strategije (agrarne politike) na tržišnim osnovama, na kraći i duži rok - ili 2023. i 2025.

Ovaj vrlo složeni zadatak obuhvatio bi, u principu, sljedeća pitanja:

1. Ocjenu sadašnjeg stanja u privrednoj grani koja je predmet ovog teksta, u posljednje tri godine (2017, 2018. i 2019);

2. Ciljeve i zadatke Nove zelene strategije koje valja ostvariti do 2023, odnosno 2025;

3. Pretpostavke koje valja obezbijediti da bi se usvojeni ciljevi u agrarnoj produkciji ostvarili u naznačenom periodu, i

4. Program mjera i rješenja, kao i nosilaca realizacije svih pitanja iz Zelene strategije, kojim će se obezbijediti instaliranje i uvođenje u život efikasnog sistema agrarne produkcije na kraći i duži rok.

Odgovornost za uspješan rad na ovom projektu mora snositi domaći kadar, uz svesrdnu pomoć sa strane, ukoliko ona bude neophodna. Ovakav prilaz problemu mora obezbijediti sigurnost rješenja za eventualne otpore postojećeg sistema, na putu uspostavljanja nove agrarne produkcije, u precizno definisanom vremenskom razdoblju.

( Čedomir Marović )