Četiri vijeka zaboravljene istorije: Malobrojne građevine iz osmanskog perioda svjedoče o razvoju Nikšića

Veoma je malo istraživača koji su se bavili osmanskom arhitekturom u Nikšiću, iako je 400-godišnji period pod osmanskom vlašću ostavio dubok trag na grad…Jasno je da je iz tog perioda preživio samo vrlo mali broj građevina, koje predstavljaju primjere prilično skromne arhitekture. Ipak, ove građevine svjedoče o jednom specifičnom vremenu, a njihovo očuvanje i rekonstrukcija trebalo bi da budu prioritet, navode u naučnom radu “Ostaci otomanske arhitekture u Nikšiću”, autori docent dr Vladimir Bojković i dr Jelena Bajić Šestović sa Arhitektonskog fakulteta Univerziteta Crne Gore.

Njihov rad, koji istražuje arhitektonsko nasljeđe Nikšića iz osmanskog perioda, a u kome autori dokumentuju istoriju Nikšića i ističu važnost očuvanja kulturne baštine, podizanje svijesti stručne javnosti i građana radi dobrobiti budućih generacija, objavljen je u časopisu “Metu Journal of the Faculty of Architecture”.

Nikšić je pod osmanskom vlašću bio od 1456. do 1877. godine. Autori podsjećaju da su Osmanlije, kao i u drugim gradovima na Balkanu (Lowry, 2003; Yenişehirlioğlu, 1983; Kiel, 1979), prvo uništavale gradove koje su osvajali, a zatim ih obnavljali prema vlastitim urbanističkim i arhitektonskim metodama.

“Nakon što su Osmanlije obnovile Nikšić, grad je proglašen kadilukom i dobio je status kasabe (provincijskog grada). Ovaj status je zahtijevao da grad sadrži ključne urbane komponente, poput džamije, mekteba (islamske škole), mogućeg hamama (turskog kupatila), imareta (javne kuhinje), tekije (mjesta okupljanja), hana ili karavansaraja (putačke gostionice), te čaršije (niza prodavnica i radionica)”.

Begova kuća jedna od najimpresivnijih građevina

Autori ističu da se među rijetkim ostacima nekada impresivne osmanske stambene arhitekture u Nikšiću nalaze kuće porodice Mušović, od kojih su sačuvani samo temelji, i kuća porodice Mekić, gdje je očuvana samo ulazna fasada.

“Jedna od najimpresivnijih građevina bila je begova kuća porodice Mušović, smještena na Popima, na južnoj strani grada. Početkom 18. vijeka porodica Mušović je preuzela ovu zgradu, koja je prvobitno pripadala mitropolitu Onogošta, i pretvorila je u harem. Vjerovatno je da se ovdje nalazio i srednjovjekovni dvor dinastije Nemanjića. Glavne sobe za goste kapetana Mušovića bile su smještene u velikoj, četvorospratnoj kuli građenoj od lijepo klesanog kamena. Vremenom je porodica Mušović izgradila dodatne objekte, koji su bili okruženi rovovima. Nažalost, od ovih građevina danas je ostala samo gomila kamenja, a njihova rekonstrukcija bi bila veoma zahtjevna”, zapisali su Bojković i Bajić Šestović.

Nijedna tipična osmanska kuća iz ovog perioda nije očuvana na području Nikšića.

“Kuća porodice Mekić, jedna od rijetkih osmanskih kuća smještenih izvan gradskih zidina, izgrađena je sredinom 19. vijeka i tokom vremena je doživjela značajne promjene. Najmanje izmijenjeni dio je istočna ulazna fasada, izrađena od fino klesanih kamenih blokova. Ulazna vrata su ukrašena karakterističnim ornamentima. Prizemlje kuće je vjerovatno imalo radnje u kojima su se obavljali trgovina i zanatske djelatnosti”.

Kuća Mekića se nalazi u Karađorđevoj ulici, pod rednim brojem 6.

“Mekići su u vrijeme osmanske uprave Nikšićem držali Zavrh. Prema pisanim istorijskim izvorima, kada je 1884. godine počela izgradnja centralnog trga nove varoši na tom prostoru je bilo nekoliko starih muslimanskih kuća, oko njih bašte, putevi, oranice. Te kuće, kako bi se realizovao urbanistički plan dr Josipa Sladea, porušene su, zemljište je uravnjeno i razdijeljeno pojedincima da zidaju nove kuće. Među onim starim bile su i dvije kuće Mekića. Jedna je srušena, a druga je ova u Karađorđevoj ulici”, kazao je “Vijestima” svojevremeno hroničar, novinar i publicista Maksim Vujačić.

Nakon oslobođenja Nikšića od Turaka, Mekići se sele za Sandžak, kasnije navodno prelaze u Skoplje i završavaju u Turskoj, gdje uzimaju prezime Tara, prema istoimenoj rijeci.

“U ‘Nikšićkim novinama’ pronalazimo podatak da je Fevzija Mekić, bogati ugledni pravnik iz Istanbula, 1971. godine posjetio Nikšić i obišao kuću u kojoj je nekada živio. Tom prilikom on je Opštini Nikšić poklonio sliku na kojoj je kralj Nikola u posjeti Carigradu”, ispričao je Vujačić.

Fevzija Mekić je svoju ljubav prema Nikšiću prenio na sina Šarika Taru, čovjeka koji se nalazio na Forbsovoj listi najbogatijih ljudi na planeti, bio osnivač i vlasnik najveće turske kompanije za građevinu “Enka”. Preminuo je 30. juna 2018. godine.

“Tokom osmanskog perioda, Nikšić je bio obilježen izgradnjom brojnih odbrambenih kula. Od njih je sačuvana samo Lekovića kula, iako je uglavnom u ruševnom stanju. Način gradnje i stil obrade kamena sugerišu da je kula izgrađena krajem 18. ili početkom 19. vijeka. Lekovića kula je vješto izgrađena od fino klesanog kamena, što podsjeća na majstorstvo primorskih graditelja. Kula ima samo jedna vrata na južnoj strani, koja vode u veliki, visoki prostor s visokim plafonom. Odatle uski prolaz sa drvenim stepenicama omogućava pristup prvom spratu. Uske puškarnice su i dalje vidljive s unutrašnje strane zgrade. Autentične karakteristike kuće djelimično su izgubljene nakon radova na proširenju obavljenih 1950. godine”, stoji u naučnom radu “Ostaci otomanske arhitekture u Nikšiću”.

Jedan od rijetkih preostalih mostova iz osmanskog perioda u Nikšiću je Hadži Ismailov most preko rijeke Zete, smješten u Duklu, koji je 1807. godine izgradio Hadži Ismail Lekić. Most je dug oko 110 metara, izrađen je od fino klesanih kamenih blokova i karakterišu ga osam nepravilnih polukružnih lukova.

Most, koji se nalazi na mjestu ukrštanja karavanskih puteva, je više od jednog vijeka u narodu bio poznat kao Hadžov most. Stara nikšićka ćuprija, preko koje se išlo prema Gacku, Mostaru, Foči i Višegradu, restaurirana je 2017. godine.

Od devet džamija očuvana samo Hadži Ismailova

Riječ džamija potiče od arapske riječi “džami’a”, što u prevodu znači “mjesto koje okuplja ljude”.

“Vjerske građevine imaju ključnu ulogu u oblikovanju urbanih prostora, a na Balkanu se razvila specifična tipologija džamija prilagođena istorijskim okolnostima... U gradu su postojale četiri džamije, a još pet u okolini, što odražava teritoriju koju je pokrivao kadiluk Nikšić. Od ovih devet džamija, samo je jedna očuvana do danas - Hadži Ismailova džamija, smještena u unutrašnjem jezgru grada”, zapisali su autori naučnog rada.

Hadži-Ismailova džamija se nalazi u Grudskoj mahali i nedavno je obilježeno 220 godina od njene obnove.

“Ovu bogomolju podigao je o svom trošku nikšićki trgovac Hadži-Ismail Lekić, iz grudskog bratstva Mehmednikića, 1804. godine. Džamija je skromnih dimenzija, veoma jednostavne građe, a objekat je pokriven četvorosvodnim krovom. Molitveni prostor osvjetljava dnevna svjetlost sa šest prozora, dok se u zidu okrenutom prema Meki nalazi mihrab, ovalna niša, prema kojoj se vjernici okreću prilikom molitve. Hadži-Ismailova džamija ima i drveni minbe, tj. propovijedaonicu sa koje imam obavlja hutbu (propovijed). Ovaj dio se sastoji od prolaza u obliku jednokrakog stepeništa i završnog baldahina”, kazao je svojevremeno za “Vijesti” istoričar dr Sait Šabotić.

U unutrašnjosti džamije nalazi se i mahfil galerija koja je smještena duž cijelog zida iznad glavnog ulaza. Minaret je izgrađen od lijepo klesanih kamenih ploča i visine je 15 metara. Džamija je imala i svoj tarih i zahvaljujući Petru Šobajiću natpis sa tog tariha je sačuvan.

“Na jednoj kamenoj ploči u ovoj džamiji očuvan je vrlo lijepo izrađen natpis na turskom i arapskom jeziku, u kom stoji označeno kad je i ko zidao. Slova su čitka, poređana u dva reda, i kako mi je hodža pročitao na ploči piše: U ime Boga, opšteg dobročinitelja milostivoga, ovu zgradu počeo je praviti do sudnjeg dana da bude u njoj svjetlosti, i božjom pomoći bi dovršena, u kojoj će radi duše mrtvoga do nenog opstanka rahmet (pokoj) uživati onaj koji je podigao ovu zadužbinu, a to je Hadži-Ismail, 1219. godine. Neka Bog bude zadovoljan ovim njegovim radom, na sudnjem danu neka mu duši valjadne i neka je sačuva od paklene vatre. Dalje, arapski natpis na ploči, hodža nije mogao tumačiti”, piše u Šobajićevoj knjizi “Nikšić-Onogošt”.

Hadži-Ismailova džamija ima i harem (dvorište) u kome se nalazi nekoliko mezara (grobova) - crnogorskog barjaktara Muja Adžajlića, zatim Dina Tuzovića i njegove porodice, kao i grobnica Asovića. Ima i jedan grob za koji niko ne zna čiji je.

Džamija je više puta rekonstruisana uz posebnu brigu o njenoj autentičnosti, a 1952. godine proglašena je kulturno-istorijskim spomenikom.

Šarik Tara je 2008. godine poklonio džamiji četiri levhe (ploče) urađene na iznik keramici.

Najstarija džamija u Nikšiću nalazila se u Donjem gradu, zbog čega su je često zvali i Donjogradska džamija.

“Podigli su je doseljenici iz Herceg Novog i Risna. Prvi pomen o ovoj džamiji potiče iz 1695. godine. Druga džamija podignuta je u prvoj polovini XVIII vijeka, zvala se Hadžidanuša i bila je smještena ispred glavne gradske kapije. Nju je podigao Hadži-Husem Danević, Rišnjanin. Zvali su je i Krnja džamija zbog oštećenog minareta koje je stradalo prilikom borbi 1807. godine”, kazao je Šabotić.

Glavna i najveća džamija u Nikšiću bila je Pašina džamija koja se nalazila kod bunara zvanog Pašinac, i koju je podigao Mehmed-paša el gazija.

U okolini Nikšića džamije su se nalazile u Nudolu, Grahovu i Kazancima (Golija) i u Pivi - u Crkvicama i na Goransku.

“Uništavanje i postepeni nestanak građevina osmanske arhitekture vidljivi su u mnogim gradovima diljem Crne Gore i šire, posebno u gradovima koji su nekada bili pod osmanskom kontrolom, a gdje danas postoji samo mala muslimanska populacija. Kompleksan istorijski i politički kontekst Balkana, kao i učestale promjene u demografskoj strukturi, komplikuju razumijevanje uzroka zapuštenosti i degradacije ove vrijedne kulturne i arhitektonske baštine... Među osmanskim strukturama pod državnom zaštitom nalaze se: gradski bedemi, Hadži Ismailova džamija, Hadži Ismailov most i Lekovića kula. Osim bedema, koji su ‘nestali’ i postepeno iščezli jer je kamen s njih korišćen za nove građevine nakon odlaska Osmanlija, Uprava za zaštitu kulturnih dobara uspjela je sačuvati ove građevine od daljeg oštećenja, ali još uvijek nisu poduzeti adekvatni koraci za njihovu potpunu obnovu”, naveli su Bojković i Bajić Šestović.

( Svetlana Mandić )