Oživljavanje jednog vremena i njegovih ključnih aktera

Drama “Sula Radov i četiri Petrovića”, autorke prof. dr Sonje Tomović Šundić, zasnovana je na stvarnim likovima i događajima koji prate život Sule - Kostadina Radova Radulovića (1790 - 1872), koji nije samo svjedok vremena vladavine četiri Petrovića - PetraI I, Petra II, knjaza Danila i knjaza Nikole, već aktivni nosilac zbivanja tog vremena, koji je za života zavrijedio oreol crnogorskog Sokrata.

“U Crnoj Gori se prema načinu njenog društveno - istorijskog razvitka i mentalitetskih osobina stvaranih u plemenskoj organizaciji javio kult mudraca, mudrih pojedinaca - pametara, čija se riječ poštovala kao norma moralnog ponašanja, služila kao idejni orjentir u najsloženijim životnim pitanjima, i prenosila na nova pokoljenja”. U toj riječi bio je sadržan moralni zakon, kao kod starih biblijskih proroka. U red takvih mudraca spada Sula Radov”, zapisuje u predgovoru drame autorka.

Dramski tekst “Sula Radov i četiri Petrovića”, nastao je na istorijskoj podlozi da bi radnja dobila neophodnu vjerodostojnost, ali i kreativnom tumačenju i autorskoj imaginaciji. Dramski likovi su karakterno iznijansirani, postavljeni u logične međusobne odnose, čime se na duhovit, pokatkad sarkastičnan način ocrtava mentalitetska matrica ponašanja u ondašnjoj Crnoj Gori, preovladujuća politička kultura i odnos između vlasti i pojedinca.

Od predanja do drame

Na osnovu usmenih predanja i pisanih izvora, profesorica Tomović Šundić vješto, hrabro i znalački kombinuje istorijske činjenice i autorsku kreaciju. Stoga, ova drama nije “faktografija” Sulinog života, već lično, ali vrlo sadržajno čitanje jednog vremena i jednog “narodnog mudraca”, u svijetlu kako ga autorka, kroz formu dramaturškog zapisa, doživljava.

Nadahnuta Sulom, koji objedinjava četiri antičke vrline - “hrabrost, mudrost, pravičnost i umjerenost”, autorka šalje ovovremene poruke kroz Suline riječi o pravdi, čovječnosti, državi, vlasti i u konačnom - smislu čovjekovog života.

Drama “Sula Radov i četiri Petrovića” primarno je nastala kao namjera da se “osvjetli njegov lik, istakne u prvi plan izrazita oštoumnost, čvrst karakter i misao vezana za povezivanje etike i prava” i iz tih razloga autorka navodi da se “nije uvijek služila faktografijom, tako da su neki događaji izmješteni iz istorijskog konteksta, kako bi dramska radnja bila vjerodostojnija”.

Strukturirajući dramu u XIII cjelina (scena) Tomović - Šundić vrlo uspješno povezuje kompletan period Sulinog života, stavljajući ga u kontekst četiri crnogorska gospodara iz kuće Petrovića. U drami se slikovito i vrlo živopisno kroz dijalošku formu, prepliću i drugi likovi iz Sulinog života: Kokna (Sulina žena), Mašan (unuk), mještani Komana, knjaginja Darinka i mnogi drugi.

Sula i Petar Cetinjski

Na početku drame, slijedeći dramsku strukturu tradicionalnog modela, bez zalaženja u postmodernističko poigravanje, ali i uz pridržavanje istorijske dokumentarnosti, autorka nas upoznaje sa Sulinom porodicom i uvodi u prirodu tadašnjeg crnogorskog društva, kroz riječi unuka Mašana, koji čita poslanicu Petra I: “No, budući vam milije zlo nego dobro ne mogaste praviteljstvo među sobom trpjet žaleći da opet na obična vaša zla i samovoljna djela povratite i jedan drugom krv pijete… “ i “vi ne imate višijeh zlotvora od samijeh sebe i vama niko ništa ne čini bez vaše zađevice” (Poslanica Petra I, Stanjevići 1785).

Autorka, u drugoj sceni, rasvjetljava društvene odnose, smisao zakona i moralnih regulativa, kroz dijalog glavnog protagoniste i Petra Cetinjskog o presudi opatu Dolčiju, koji u osnovi ima raspavu o pravdi i pravici. Sula, oprezno, ali hrabro oponira autoritetu crnogorskog vladike i zbori da “zakon koji ne čuva pravdu nego politički interes nije zakon”. Sula je svjestan da presuda opatu Dolčiju nije pravedna, a autorka to, dramaturški, izražava kroz njegove riječi: “Opat Dolči me gleda tužnim očima, imam utisak da samo mene vidi… i na smrtnoj uri pamtiću taj optužujući pogled!”. Crnogorski vladika opominje Sulu da “Pravo je pravda… !”, na šta Sula bez zazora odgovara: “Pravo može biti ne-pravo! Kantar mjeri kako mu ruka naredi”.

Ovaj dio drame obiluje i sa drugim snažnim dijaloškim sekvencama Sule i Petra I o “Stegi”, izdaji, pravdi, odnosu prema zarobljenoj turskoj nejači, besudnoj zemlji i odnosu Crnogoraca prema tuđinu. Posebno se izdvajaju Suline riječi: “Crnogorci ne slušaju nikog ko za dobro njihovo radi i govori, a dođe li kakav lažac među njima sve će mu vjerovati”.

Sula i Rade Tomov

Radnja drame u trećoj sceni prikazuje položaj Crnogorke tog vremena - čoek žene. Posebno se izdvaja Koknin upit o dobrim ženama za koje Sula veli “na njima kuća stoji”, a kad ga upita “šta se veli za lijepe žene” on duhovito odgovara “O njima selo zbori”.

U narednom dijelu autorka nas, izuzetnom vještinom, uvodi u period vladavine Petra II (1830-1851), izvanrednom kombinatorikom Njegoševih iskaza iz “Gorskog vijenaca” i sačuvanih kroz predanje, Sulinih misli. Tako Vladika zbori: “Svijet je tiran tiraninu, a kamoli duši blagorodnoj”, na šta Sula odgovara: “čovjek treba da stane u red ljudi, a ne ispred ljudi”. Vladika Rade dalje zbori “što se više k vrhu slave penješ, to si više sreće neprijatelj”, i pritom odaje priznanje Suli kroz riječi “Svemu li se znadeš domisliti! S pravom si imao poštovanje i mog blaženopočivšeg strica Petra!” Sula, na to, iznosi svoj stav o tome što čovjeku za života treba: “Čovjek ne traži mnogo - koru ljeba da nije gladan, knjigu da nije slijep - i slobodu da smije zborit”.

Petom scenom drame autorka nas ponovo vraća na dijalog Sule i Kokne u kome dominira opis naravi crnogorske, kroz rečenicu da Crnogorci: “ne trpe ničiju sreću, a uspjeh ne praštaju”, a u narednom dijelu uvode se likovi iz naroda Jokaša, Milaša i Šuta (Nikac od Rovina kao dijete) uz zvuke pjesme “U Ivana Gospodara”. Nakon vješto ukomponovane scene o kapi, kada Sula otkriva ko je ukrao pčele, dijalog se vodi i o tome šta je “najteže za čoeka” i tu dominira čuvena Sulina rečenica da je “najteže onom kome svoje ime smeta”. Ovaj dio drame sadrži i čitav set drugih Sulinih poznatih izreka poput “Ne itaj - više ćeš trajat”, “Pravdu traži, ma je traženjem ne ubij”!

Dijalog istih aktera se nastavlja i u narednom, VII dijelu drame koji se odvija uz crnogorsko kolo, ognjište i narodnu pjesmu. U ovom dijelu drame oslikva se odnos Crngoraca prema vlasti. Milaš i Jokaš (likovi iz naroda) kuju zavjeru protiv starog komanskog kapetana, ogovarajući Sulu da “istina je da ne ferma nikoga…”, optužujući ga da “ne ferma ni knjaževsku vlast”. U ovom dijelu izdvajaju se dvije sekvence koje i danas imaju aktelno značenje: “Crnogorci ljube vlast, isto ka što brzo zaboravljaju one koji je izgube” i “Vlast je vatra koja ogrije sve u njenoj blizini! Nit se primiči ognju da se ne opečeš, ali ne okreći leđa da se ne smrzneš …”

Sula i knjaz Danilo

U VIII dijelu drame radnja se premješta u period knjaza Danila (1851-1860). Autorka pravi zaplet i opisuje “podanike” koji kleveću Sulu kod knjaza, i u svojoj verziji dijaloga, opisuje čuvenu anegdotu o tome kako je Sula u svojoj kapetaniji (Komani) dijelio žito. Tu je i optužba za Sulin stav o pretvaranju Crne Gore u “knjaževstvo” da “ne može brod u kamenicu”.

Kroz vješt izbor izreka, anegdota i predanja o Sulinom životu, autorka i u ovom i u narednim djelovima drame daje prikaz njegovog odnosa prema slobodi govora i mišljenja, ukazujući na suprostavljenost između interesa vlasti i zalaganja za javno dobro, tj. odnosa između politike i morala tog vremena.

Radnja drame se nastavlja na Cetinju, gdje se kao novi lik pojavljuje kneginja Darinka i u njemu se simbolički opisuje sudar modernosti i tradicionalizma u ondašnjoj Crnoj Gori. Ovaj, po sadržaju najobimniji dio, opisuje gubitak kapetanskog čina i odnos Sule prema vlasti kroz riječi “Za vlast sam dobrog običaja, dobrog zakona, dobre riječi i pravde čovjekove”.

U X sceni drame Sula se vraća u Komane i na upit supruge zašto je ostao bez kapetanskog čina odgovara: “Dvije rekoh i džamadan stekoh”. Autorka drame snažnim Sulinim iskazom “Čovjeku je riječ data da govori pravično, obraz da pravdu sprovodi...” prikazuje vrijeme i Crnogorce tog vremena kojima je data riječ bila svetinja, a obraz preči od života.

Sula i knjaz Nikola

Radnja u XI sceni drame odvija se u periodu od stupanja na prijesto mladog knjaza Nikole (1860) do Suline smrti (6-tog marta) 1872. godine U vom dijelu posebno se izdvaja dijalog u kom katunski mudrac na knjaževu opasku da su “država i narod jedno” odgovara: “Jest jedno kad se uzima, a dvoje kad se dijeli”. Knjaz Nikola mu vraća kapetanski čin, ali uz zahtjev da o svakom od četiri Petrovića izrekne svoj sud, na šta Sula odgovara: “Sveti Petar je među vama najmudriji, Njegoš najumniji, Danilo najhrabriji, a ti knjaže najvještiji”. Ovdje profesorica Tomović, u svojoj kreaciji ovog (dramskog) dijaloga, briljantno koristi čuveni opis odnosa Petrovića i Sule Radova, nastao iz pera profesora Novaka Kilibarde.

U pretposljednjem dijelu drame daje se opis zbivanja iz ondašnje sudnice u kojoj knjaz Nikola od Sule traži da “Setuje Gospodara”. Ovaj dio drame posebno je aktealan u svijetlu razgovora o crnogorsko-srpskim odnosima i spoljnoj politici, đe mladi i poletni crnogorski knjaz, “car junaka” zbori: “Ostvarenje našeg viševjekovnog ideala i borbe za slobodu je ujedinjenje svih naroda na Balkanu”, na šta mu Sula odgovora: “Nijesam vješt tom ujedinjenju, ama zebem za tebe Gospodaru kako ćeš se u tu skupinu snaći”.

U završnom, XIII dijelu - sceni, radnja se odvija u Sulinoj kući u Komanima, đe on, sada već u kasnoj životnoj dobi, vodi razgovor sa unukom Mašanom o smislu života. Na Kokninu upadicu, da je dolazeći doma srela “nikogovinu” (one što oklevetaše Sulu) tiho joj zbori: “naše slabosti često nadvladaju našu vrlinu” i umno dodaje: “Pogledaj malo šire na život ljudski... Kako li će nas tek radovati vječnost u kojoj za dobre ljude mnim (mislim) nema ništa što žalosti dušu ljudsku”, đe bogastvom životnog iskustva, ukazuje na potrebu praštanja i prolaznost ljudskog života.

Kultura sjećanja

Prikaz drame “Sula Radov i četiri Petrovića”, vrijedi završiti riječima same autorke koja, kao osnovni moto da pristupi pisanju ove drame, navodi: “Kultura sjećanja je moralni stav prema prošlosti, uključuje etiku, tradicijiu i kulturu, služi za razumjevanje procesa zakonitog prelaska crnogorskog društva od patrijahalne do moderne političke zajednice. To je osnov za preobražaj od plemenika (podanika) do građanina, obnavljanjem moralnog kodeksa koji je u dugom razdoblju stvaran i bio temeljna vrijednost narodnog života”.

Sula Radov zavrijedio je sjećanje i poštovanje jer je za života, hrabro tvorio i mudro zborio, samouk u malo kazivao mnogo i u svojim izrekama oslikao strukturu etičke vrline Crnogoraca i sam bio njen zaštitini znak. Stoga, uz zahvalnost prof. dr Sonji Tomović Šundić što je uspjela da kroz ovu dramu oživi jedno vrijeme iz crnogorskog narodnog i istorijskog trajanja i njegove ključne aktere na dramski snažan i upečatljiv način, poželimo da se tekst “Sula Radov i četiri Petrovića” brzo nađe i na “daskama koje život znače”.

( Prof. dr Branislav Radulović )