Milenijalski roman između introspekcije i izgubljenog svijeta

Postoji nešto gotovo magnetično u prozi Sali Runi, nešto što privlači i iritira u isto vrijeme. Njeni romani, a naročito najnoviji, “Intermeco”, oblikuju milenijalsku generacijsku tjeskobu u književne fragmente: opiljke misli, polovične odnose, ljubavi koje više zbunjuju nego oslobađaju.

Runi i ovdje ostaje dosljedna introspektivnom, minimalističkom pripovijedanju, ukorijenjenom u emotivnim turbulencijama i međuljudskim relacijama koje oblikuju njene junake: najčešće silno antipatične, preinteligentne, narcisoidne milenijalce. “Intermeco” pokušava da proširi tematski opseg fokusom na porodične odnose i smrt roditelja, ali se istovremeno suočava s pitanjem: da li je introspektivni minimalizam dovoljan da stvori ozbiljnu, univerzalnu književnost ili samo ogledalo generacijskog samozadovoljstva?

Runi odlično hvata emotivni pejzaž svoje generacije: unutrašnje anksioznosti, neodlučnosti, hipersenzibilnosti. Njeni junaci duboko rezoniraju sa publikom koja prepoznaje sopstvene dileme: pitanje ljubavi, seksualnosti, samoprepoznavanja u svijetu gdje su granice realnog i digitalnog zamagljene.

Međutim, upravo ta fokusiranost na mikrodrame individue, bez šireg društvenog komentara, čini da “Intermeco” djeluje kao začarani krug: emocionalno bogat, ali kontekstualno siromašan, roman koja ne vidi cjelinu društva.

“Intermeco” je, bez sumnje, njen najzreliji i najambiciozniji roman do sada. Ali, iza te zrelosti, iza veće stilske sofisticiranosti, provlači se staro pitanje: da li introspektivna minijatura može da zamijeni univerzalnu književnu istinu?

Braća kao metafora izgubljene bliskosti

U središtu romana su Piter i Ivan/Ajvan, dva brata, sušte suprotnosti, sa deset godina razlike između njih, koje smrt oca prisiljava da se suoče sa sopstvenim nesporazumima. Njihove priče su ogledala savremenog emocionalnog pejzaža: duboko lične, fragmentirane, često sterilne. Ivan, u sebe zatvoreni šahista, i Piter, samouvjereni advokat, nisu heroji, niti antiheroji; oni su oznake na mapi generacije koja sumnja u sve, pa čak i u vlastitu sposobnost da voli. Njihove introspektivne putanje često se pretvaraju u emocionalni ping-pong, bez stvarne spoznaje. Runi tačno bilježi duh vremena, ali njena preciznost ne donosi uvijek literarno zadovoljstvo: ponekad likovi više djeluju kao skup generacijskih simptoma, nego kao stvarna književna bića.

Grad bez grada: Dablin u pozadini

Dablin u “Intermecu” gotovo i ne postoji. Grad ne učestvuje u priči, ne oblikuje sudbine likova, ne nosi atmosferu. On je samo scenografija, šapat u pozadini unutrašnjih monologa. Time Runi nenamjerno oslikava i jedan širi fenomen: svijet koji, u doba beskonačne povezanosti, sve više služi kao pozadina za naše privatne drame, a sve manje kao prostor stvarne istorije i zajedničkog iskustva.

Ženski likovi: Prisutne, ali bez glasa

Iako često slavljenja kao književnica koja donosi kompleksne ženske glasove, Runi u ovom romanu ženske likove ostavlja u drugom planu. Margaret, Silvija i Naomi oblikuju Pitera i Ivana, a rijetko same dobijaju punu narativnu težinu. Čak i tamo gdje se nazire kompleksnost, u liku majke ili ranjene Silvije, priča klizi nazad prema muškim tačkama fokusa. Pas Aleksej, jedan od najemotivnijih “likova” romana, dodatno naglašava tu prazninu: on ima veću emotivnu prisutnost od mnogih ljudskih aktera (jasna aluzija na Dostojevskog, ali nije opravdana narativom u kojem izostaje većina pitanja postavljenih u “Braći Karamazov”).

“Intermeco” je stilski najzreliji roman Sali Runi. Unutrašnji monolozi, fragmentarne strukture, filozofske aluzije (Vitgenštajn), šahovske metafore, sve to pokazuje njenu ambiciju da se udalji od narativne linearnosti. Međutim, ta fragmentarnost često ostaje bez unutrašnje nužnosti: misli koje se prekidaju sa itd. ili sa tri tačke ponekad više svjedoče o estetskoj kalkulaciji nego o stvarnoj autentičnosti. Postavlja se pitanje: da li svi zaista mislimo tako fragmentarno, ili Runi prikazuje karikiranu sliku generacije koju želi da opiše?

U “Intermecu” Runi pokušava da razmatra ljubav, prijateljstvo, smrt, etiku jezika i značenja. Pitanja o istinitosti osjećanja, o granicama jezika, o međuljudskoj iskrenosti, sve to titra kroz roman. Ali često ta pitanja ostaju signali u magli: primjećena, ali ne i dosljedno istražena.

Velika tema kojoj se Runi iznova vraća jeste ljubav, posebno romantična i erotska, pa ni “Intermeco” nije izuzetak. Ona uspijeva da bude seksualno eksplicitna bez vulgarnosti, uz karakterističnu koreografiju pogleda, daha, i izuzetnu preciznost u opisivanju tjelesnosti. Ona jako dobro piše teme: razlika u godinama junaka, šta znači živjeti dobar život, o izvrsnosti, religiji, irskoj preokupaciji...

Šahovska metafora, intermeco kao neočekivani preokret, obećava više nego što priča zaista isporučuje. Kao i sami junaci, i roman ostaje zarobljen u vlastitoj unutrašnjoj mreži.

Intimna karta svijeta bez kompasa

“Intermeco” je roman o nesigurnosti. O pokušajima povezivanja koji ne uspijevaju. O ljubavi koja se ne može uobličiti u narativni luk. O porodici koja se voli, a ne zna kako da to izrazi. I u tom smislu, bez obzira na njegove nedostatke, “Intermeco” je vrijedan dokument epohe u kojoj se više ne traže univerzalne istine, već se spasava ono malo autentičnih trenutaka koje možemo uhvatiti.

Sali Runi piše roman za sve one koji osjećaju da su u nekoj poljuljanoj, lomljivoj stvarnosti, iako, paradoksalno, mnogi među njima više žive kroz misli nego kroz stvarne odnose.

Čitati “Intermeco” znači suočiti se s tišinom između riječi. S onim što ostaje kada svi veliki narativi izblijede. Sa sobom.

Runi i Ferante, dvije strane književnog hype fenomena

Postoji trenutak kada pisac prestane da bude samo autor knjiga i postaje simbol: govoreći jezikom milenijalaca i pripadnika Z generacije, koji čine većinu likova romana i ciljnu grupe kojoj se obraća Sali Runi - oko nje se stvara hype. Prvi put poslije ludila zvanog Hari Poter, spavalo se ispred knjižara i čekalo na roman Sali Runi. Međutim, kada bolje razmislite, to je ista ona generacija koja je čekala na svoj primjerak knjige J.K. Rouling. U stvaranju buke oko milenijalske Džej Ostin nesumnjivo je učestvovao i BBC svojim ekranizacijom “Normalnih ljudi”, prikazanom tokom kovida. Sve u svemu, savršeno upakovan marketinški proizvod sa Ostrva.

Runi, sa jedne, i Elena Ferante sa druge strane književnog pola, danas su dva najupečatljivija primjera takvog fenomena: njihova imena funkcionišu kao šifre: za određeni način pripovijedanja, za određenu generaciju čitatalaca, za određena osjećanja. Njihove knjige nisu više samo književni događaji; one su povodi za identifikaciju, debate - hype.

Ali, uprkos zajedničkoj planetarnoj popularnosti, put koji su Runi i Ferante prešle, kao i priroda njihovog književnog “hajpa”, duboko se razlikuju. Ove razlike otkrivaju mnogo o načinu na koji današnje društvo konzumira književnost, i o samoj književnosti kao iskustvu.

Elena Ferante postoji kao mit. Njena odluka da ostane anonimna stvorila je auru mističnosti oko njenih romana. Ona se povukla iza svog teksta, prepuštajući romanima da govore sami za sebe. Njen hype je organski: izrastao iz snage pripovijedanja i autentičnosti emocionalnog iskustva u “Napuljskoj tetralogiji”.

S druge strane, Sali Runi je proizvod i protagonista digitalne ere.

Njena prisutnost, kroz intervjue, profile, društvene mreže, konstantno je na radaru. Njeni romani i ona sama stapaju se u jedan kulturni paket: Runi nije samo autorka, ona je brend. Torbe, šolje, notesi sa njenim citatima postaju dio estetskog univerzuma koji prate njeni romani. Njena ličnost, stavovi, čak i odjeća, sve to postaje dio načina na koji čitaoci interpretiraju njene knjige. Hype kod Runi je djelimično književni, ali i duboko medijski, plod kulture vidljivosti.

Elena Ferante piše o sirovim emocijama, o gubitku, ljubomori, klasnoj tjeskobi, prijateljstvu koje graniči sa mržnjom. Njeni romani, iako smješteni u jasne društvene kontekste (siromašna južna Italija poslijeratnog perioda), istražuju univerzalne teme kroz radikalnu psihološku iskrenost.

Sali Runi, nasuprot tome, prikazuje generaciju koja često nije u stanju da artikuliše svoje emocije. Njeni likovi pate, vole, gube, ali sve to filtriraju kroz samosvjesni minimalizam i ironiju. Njena proza je refleksija svijeta gdje emocije postoje, ali su često paralizovane samosviješću. Gdje su intimni odnosi polje konstantnog misaonog analiziranja, više nego iskrenog djelovanja.

Dok kod Ferante intimnost dolazi kao poplava, kod Runi je to proces filtriranja i autocenzure.

Ferante ne piše za određenu generaciju. Njena priča o Lenu i Lili, bez obzira na vremensku odrednicu, bavi se pitanjima koja nadilaze vrijeme: prijateljstvo, izdaja, klasna mobilnost, obrazovanje, nasilje.

Runi, s druge strane, piše direktno iz i za milenijalski i postmilenijalski svijet. Njeni likovi su ukorijenjeni u stvarnosti visoko obrazovanih urbanih srednjih klasa, u svijetu koji se suočava s ekonomskom nesigurnošću i emocionalnom atomizacijom. Njene knjige su odraz života između aplikacija, terapije i ironije.

Zato je hype oko Runi ujedno i generacijski signal: čitati je, voljeti je (ili mrzjeti) znači biti dio određene kulturne i emotivne matrice.

Kada čitamo Ferante, teško da razmišljamo o njoj kao o “osobi”.

Kada čitamo Runi, neizbježno mislimo i o njoj kao o figuri: mladoj Irkinji, nekadašnjoj šampionki u debatovanju, simbolu “Snapchat generacije”...

U tom smislu, hype oko Ferante je zasnovan na samim tekstovima, dok je hype oko Runi hibridan: tekst i autor su nerazdvojivi.

U eri hiperprodukcije sadržaja i sve kraćih ciklusa pažnje, hype autori kao što su Runi i Ferante funkcionišu kao orijentiri: kao književne “brendirane emocije” koje pomažu čitatocima da mapiraju sopstvene unutrašnje pejzaže.

( Nina Vujačić )