Obnavljanje zajedničkog nasljeđa: Crna Gora i Jevreji

Veza između Crne Gore i jevrejskog naroda priča je koja se rijetko pripovijeda, ali koja ima dubok odjek - priča o hrabrosti, suživotu i kulturnom prožimanju koja traje vjekovima. Dok Crna Gora nastavlja da definiše svoje mjesto na svjetskoj sceni, a Jevreji širom svijeta nastoje da očuvaju svoje nasljeđe i izgrade nova partnerstva, postoji i moralna obaveza i istorijska prilika da se obnovi ova drevna veza.

Iako jevrejska zajednica u Crnoj Gori nikad nije bila brojna, njeni korijeni su duboki. Postoje dokazi da su Jevreji stigli u ovaj region još za vrijeme Rimljana, privučeni jadranskim trgovačkim putevima i urbanim centrima carstva. Tokom vjekova, jevrejski život u Crnoj Gori oblikovala je jedinstvena geografija i kultura ove zemlje: surove planine koje su podsticale otpornost i primorski gradovi koji su podsticali povezivanje.

Jedan od najranijih i najintrigantnijih tragova jevrejskog života u Crnoj Gori može se pronaći u Ulcinju, gdje su jevrejski trgovci bili aktivni prije mnogo vjekova duž crnogorske obale. U međuvremenu, u Kotoru i drugim područjima pod vlašću Venecije, jevrejski trgovci povezivali su Balkan sa mediteranskim svijetom. Ovi Jevreji su bili graditelji mostova između Istoka i Zapada, čuvajući svoju vjeru, doprinoseći zajednicama u kojima su živjeli.

Crna Gora, dugo poznata po svojoj žilavoj nezavisnosti i toleranciji, pružala je relativno sigurno utočište tokom perioda regionalnih nemira. U 19. vijeku, kada su djelove Evrope zahvatili antisemitski progoni, crnogorski vladika i vladar Petar II Petrović Njegoš bio je poznat po pravednom postupanju prema manjinama, uključujući i Jevreje. Njegov principijelan stav postavio je presedan koji se održao i u 20. vijeku.

Tokom Drugog svjetskog rata, kada je jevrejski narod prolazio kroz svoje najmračnije trenutke, Crnogorci su se ponovo istakli. Uprkos nacističkoj okupaciji i lokalnim fašističkim saradnicima, mnogi Jevreji su pronašli utočište među crnogorskim stanovništvom. Priče o običnim Crnogorcima koji su rizikovali svoje živote da zaštite svoje jevrejske komšije svjedoče o vrijednostima časti i solidarnosti koje definišu crnogorski duh.

Zaista, Crna Gora je bila jedno od rijetkih evropskih teritorija u kojima je većina Jevreja preživjela rat. Iako su neki deportovani, mnoge su skrivale lokalne porodice ili su se pridružili jugoslovenskim partizanima. Među njima su bili i jevrejski borci pokreta otpora poput Isaka Altarca, koji se istakao u borbama u crnogorskim planinama. Takvo herojstvo stvorilo je veze u krvi i borbi, stvarajući nasljeđe koje zahtijeva da se pamti.

Tragovi jevrejskog nasljeđa Crne Gore i danas su utkani u ovaj pejzaž. U Kotoru, istorijski zapisi bilježe prisustvo male jevrejske zajednice još od 17. vijeka, za vrijeme venecijanske vladavine, dok je jevrejsko groblje iznad starog grada tiho svjedočanstvo nekadašnje živahne zajednice trgovaca i zanatlija. U Ulcinju, lokalna predanja govore o naseljavanju jevrejskih trgovaca i izbjeglica tokom 16. i 17. vijeka, kada je grad bio živo trgovačko čvorište pod osmanskom vlašću.

Posebno značajno arheološko otkriće dogodilo se 1963. godine u antičkom rimskom gradu Duklji (kod današnje Podgorice), gdje je otkriven jevrejski grob iz 3. vijeka nove ere. Ukrašen živopisnim freskama sedmokrakog svijećnjaka (menore), ptica, vinove loze i šestokrake zvijezde, ovaj grob predstavlja jedan od najranijih poznatih primjera jevrejske pogrebne umjetnosti na Balkanu, potvrđujući kosmopolitski karakter rimske Duklje i postojanje integrisane jevrejske zajednice. U Podgorici, otvaranje prve sinagoge 2013. godine označilo je ne samo duhovnu obnovu, već i most između sjećanja i obnove.

Danas je jevrejska zajednica u Crnoj Gori mala, ali vitalna. Obnova organizovanog jevrejskog života posljednjih godina, uključujući otvaranje sinagoge u Podgorici, predstavlja obnovu jevrejskog prisustva u ovoj ponosnoj balkanskoj državi. Vlada Crne Gore je takođe pokazala istinsku posvećenost međureligijskoj harmoniji i očuvanju jevrejskog nasljeđa. Godine 2012. Crna Gora je potpisala istorijski sporazum sa jevrejskom zajednicom, formalno priznajući judaizam kao zvaničnu religiju i obavezavši se na zaštitu jevrejskih grobalja, svetih mjesta i kulturnih dobara. Ovaj gest, rijedak čak i u mnogoljudnijim zemljama, potvrđuje posvećenost Crne Gore toleranciji, vjerskim slobodama i istorijskoj pravdi.

Ipak, ostaje još mnogo posla kako bi se simbolični gestovi pretočili u trajna partnerstva. Postoji ogroman, još neiskorišćen potencijal za jačanje veza između Crne Gore i globalne jevrejske dijaspore. Programi koji bi promovisali Programs turizam jevrejskog nasljeđa, akademska istraživanja, razmjene mladih i kulturnu saradnju mogli bi obogatiti obje strane.

Zadivljujući pejzaži Crne Gore i njeni drevni gradovi nude primamljiv okvir za jevrejske putnike zainteresovane i za istoriju i za prirodu. Istovremeno, izraelski i američki jevrejski preduzetnici i filantropi mogu u Crnoj Gori pronaći gostoprimljivog partnera za inovacije, održivi razvoj i međukulturne inicijative.

Ove godine obilježava se dvadeset godina od uspostavljanja diplomatskih odnosa između Izraela i Crne Gore, jubilej koji odražava sve bliskije i toplije veze između dvije države. Od rasta trgovine i turizma, preko kulturnih razmjena do zajedničkog njegovanja istorijskog sjećanja, partnerstvo nastavlja da se produbljuje na smislen način.

Ulaganjem u ove veze, kroz obrazovne razmjene, istorijska obilježavanja i javnu diplomatiju, i Crnogorci i Jevreji mogu potvrditi vrijednosti koje ih povezuju: otpornost, gostoprimstvo i težnju za pravdom.

U svijetu koji je sve više definisan polarizacijom, primjer Crnogoraca koji su štitili svoje jevrejske komšije i Jevreja koji su se borili za slobodu Crne Gore podsjeća nas šta je moguće kada izaberemo hrabrost umjesto samozadovoljstva. Njihovo nasljeđe nije samo priča o zajedničkom opstanku, već o zajedničkoj moralnoj viziji.

Obnova jevrejsko-crnogorske veze više je od čina istorijskog sjećanja - to je korak ka budućnosti zasnovanoj na međusobnom poštovanju i zajedničkoj svrsi. Odajmo počast prošlosti tako što ćemo zajedno krčiti nove puteve, dokazujući da mostovi koje su gradili naši preci mogu ponovo da nas vode ka razumijevanju i prijateljstvu.

Autor je rabin, bivši zamjenik direktora za komunikacije u kabinetu izraelskog premijera Benjamina Netanjahua i dugogodišnji kolumnista Jerusalem Posta

( Majkl Frojnd )