Zašto je nuklearni program pitanje identiteta za Iran

U oktobru 1978. godine dvojica lidera iranske opozicije šahu Irana, koji je uživao podršku Britanije, sastali su se u pariskom predgrađu Nofl-le-Šato da bi planirali završnu fazu revolucije - revolucije koja se sada, nakon 46 burnih i često brutalnih godina, možda privodi kraju.

Dvojicu muškaraca spajali su samo nacionalnost, starost i odlučnost da svrgnu šaha. Karim Sanžabi, lider sekularnog liberalnog Nacionalnog fronta, bio je bivši profesor prava obrazovan na Sorboni. Ajatolah Ruholah Homeini bio je vodeći šiitski protivnik iranske monarhije još od 1960-ih. Obojica su tada bili u sedamdesetim godinama.

Sanžabi je stigao u Pariz s nacrtom deklaracije o ciljevima predstojeće revolucije koju su njih dvojica trebalo da predvode. U dokumentu se navodilo da će revolucija biti utemeljena na dva principa: da bude demokratska i islamska. Ipak, Sanžabi je kasnije ispričao istoričarima da je Homeini tokom pariskog sastanka, sopstvenom rukom, deklaraciji dodao i treći princip - nezavisnost.

Taj treći princip, primat nezavisnosti, proizašao iz istorije iranske eksploatacije od strane kolonijalnih sila, pomaže da se objasni ono što se u sukobu između Irana i SAD-a može učiniti neshvatljivim: iransko dogmatsko insistiranje na pravu da obogaćuje uranijum. To je pitanje koje je opterećivalo pregovore između Irana i Zapada o nuklearnom programu Teherana još od početka ovog vijeka, i bilo je glavna prepreka tokom dvogodišnjih razgovora koji su na kraju okončani u korist Irana, kada je 2015. godine postignut Zajednički sveobuhvatni plan akcije (JCPOA) pod administracijom Baraka Obame. To je i razlog zašto su Iran bombardovali Izrael, a tokom prošlog vikenda i Sjedinjene Države.

Međutim, mnogima u SAD ta iranska opsesija obogaćivanjem uranijuma unutar sopstvenih granica, umjesto, recimo, uvozom iz Rusije, može se objasniti jedino ako se prihvati da Iran potajno želi da napravi nuklearnu bombu. Fatva protiv “neislamskog” oružja za masovno uništenje, koju je vrhovni vođa izdao dva puta, iz američke perspektive ne može biti ništa drugo do dimna zavjesa.

Na društvenim mrežama prošle sedmice, potpredsjednik SAD Džej Di Vens uglavnom je zastupao takav stav. Napisao je: “Jedno je željeti civilnu nuklearnu energiju. Nešto sasvim drugo je zahtijevati sofisticirani kapacitet za obogaćivanje. A opet, nešto sasvim treće je uporno insistirati na obogaćivanju dok istovremeno kršite osnovne obaveze iz oblasti neširenja oružja i obogaćujete do nivoa gotovo vojnog uranijuma. Još nisam vidio nijedan dobar argument zašto je Iranu bilo potrebno da obogaćuje uranijum znatno iznad praga za civilnu upotrebu. Još nisam vidio nijedan dobar argument da je Iran opravdano kršio svoje obaveze iz sporazuma o neširenju”.

Proces obogaćivanja uranijuma za potrebe civilne nuklearne energije i za pravljenje nuklearne bombe u osnovi je isti. Opšte je prihvaćeno da je uranijum obogaćen do 3,67 odsto dovoljan za civilne nuklearne reaktore, dok je za oružje potrebna čistoća od 90 odsto. Kada se dostigne čistoća od 60 odsto, kao što je slučaj sa Iranom, nije potrebno mnogo da bi se stiglo do 90 odsto.

Iran, naravno, tvrdi da nema ničeg misterioznog u tome što je obogatio uranijum do tako visokog nivoa čistoće. To je, kako navode, bio dio jasno najavljene postepene eskalacije kao odgovor na jednostranu odluku Donalda Trampa da 2018. povuče SAD iz JCPOA - potez koji je Iranu oduzeo olakšice od sankcija do kojih je došao pregovorima. Štaviše, Tramp je, uvođenjem sekundarnih sankcija onemogućio Evropi da trguje s Iranom, čime je poništen drugi ključni benefit sporazuma.

Iransku politiku protekle decenije oblikovalo je upravo uvjerenje da je Teheran bio prevaren partner, a da su SAD nepouzdane po svojoj prirodi.

Centrističke ličnosti poput bivšeg predsjednika Hasana Rohanija i ministra spoljnih poslova Džavada Zarifa uložile su ogroman politički kapital unutar zemlje kako bi potpisale sporazum sa Zapadom da bi Zapad taj sporazum promptno prekršio. U međuvremenu Izrael, zemlja koja, za razliku od Irana, nije članica Sporazuma o neširenju nuklearnog oružja i koja posjeduje potpuno neprovjeravan i nezvaničan nuklearni arsenal, uživa darežljivu podršku i zaštitu sa Zapada.

Ipak, Vens je možda donekle u pravu. Kao povod za rad, pravo da se obogaćuje uranijum do čistoće od 3,67 odsto - nivo dozvoljen JCPOA sporazumom - na prvi pogled izgleda kao malo vjerovatan razlog zbog kojeg bi sadašnji vrhovni vođa Ali Hamenei rizikovao mučeništvo.

Iransku politiku protekle decenije oblikovalo je upravo uvjerenje da je Teheran bio prevaren partner, a da su SAD nepouzdane po svojoj prirodi

Zašto je zemlji sa velikim rezervama nafte bilo toliko stalo da ima sopstvenu civilnu nuklearnu energiju?

Uvjerljivo novo tumačenje koje nudi Vali Nasr u knjizi “Iranska velika strategija” pomaže da se odgovori na to pitanje stavljajući ga u kontekst kolonijalne eksploatacije Irana i njegove potrage za nezavisnošću.

On piše: “Prije same revolucije, prije talačke krize ili američkih sankcija, prije Iransko-iračkog rata ili pokušaja izvoza revolucije, kao i prije prljavog nasljeđa iranskih sukoba sa Zapadom, budući vrhovni vjerski vođa Irana smatrao je nezavisnost od stranog uticaja jednako važnom kao i utemeljenje islamskih principa u državi”.

Hameneiju je zaista jednom postavljeno pitanje: koja je korist od revolucije? On je odgovorio: “Sada se sve odluke donose u Teheranu.”

Nasr tvrdi da su mnogi uzvišeni ideali revolucije, poput demokratije i islama, tokom vremena urušeni ili iskrivljeni, ali da je princip iranske nezavisnosti opstao.

Težnja za suverenitetom, tvrdi Nasr, proizašla je iz mračne iranske istorije. U 19. vijeku, Iran se našao stiješnjen između britanske i ruske imperijalne sile. U 20. vijeku, njegove naftne resurse eksploatisale su britanske naftne kompanije. Dva puta su njegovi lideri, 1941. i 1953, uklonjeni sa vlasti uz pomoć Britanaca i Amerikanaca. Popularni premijer Mohamed Mosadek svrgnut je 1953. u puču koji je organizovala CIA, zbog njegovog zahtjeva da Iran preuzme kontrolu nad sopstvenim naftnim resursima. Nijedan događaj u savremenoj iranskoj istoriji nije ostavio dublju ranu od svrgavanja Mosadeka. Za Homeinija, to je bio dokaz da Iran i dalje ne upravlja svojom sudbinom, niti svojim energetskim resursima.

Mada su civilna nuklearna energija i pravo na obogaćivanje postali simboli nezavisnosti i suvereniteta nakon revolucije, Eli Geranmajeh iz Evropskog savjeta za spoljne odnose ističe da su upravo Britanci i Amerikanci prvi uveli nuklearnu energiju u Iran u okviru programa nazvanog “atomi za mir”.

Šah Irana, uz odobrenje SAD, započeo je plan izgradnje 23 civilne nuklearne elektrane, što je Iranu trebalo da omogući izvoz električne energije susjedima i da mu donese status moderne države. Majkl Aksvorti, vodeći britanski istoričar savremenog Irana, rekao je: “Takvo korišćenje prihoda od nafte tada je izgledalo kao razuman način da se konačan resurs uloži u stvaranje beskonačnog”.

Prije same revolucije, prije talačke krize ili američkih sankcija, prije iransko-iračkog rata ili pokušaja izvoza revolucije, kao i prije prljavog nasljeđa iranskih sukoba sa Zapadom, budući vrhovni vjerski vođa Irana smatrao je nezavisnost od stranog uticaja jednako važnom, kao i utemeljenje islamskih principa u državi

U intervjuu za “Vašington post”, Henri Kisindžer je kasnije priznao da kao američki državni sekretar nije imao primjedbi na izgradnju tih elektrana. “Mislim da se pitanje širenja nuklearnog oružja tada nije ni postavljalo”, rekao je. Radovi su započeti na dva nuklearna reaktora, uključujući onaj u lučkom gradu Bušer, uz pomoć njemačke firme Kraftwerk Union, podružnice kompanija Simens i AEG.

Šah je bio svjestan dvostruke namjene nuklearne energije, pa je u junu 1974. jednom američkom novinaru čak rekao da će “Iran bez sumnje imati nuklearno oružje prije nego što mislite”. Nedugo nakon toga je demantovao tu izjavu. Postepeno, SAD su postajale sve zabrinutije da bi šahova opsesija oružjem mogla značiti da će civilni nuklearni program postati vojni.

Nakon iranske revolucije 1979. godine, radovi na dvije gotovo završene elektrane su obustavljeni. Homeini je nuklearnu energiju smatrao simbolom zapadne dekadencije, tvrdeći da bi glomazni infrastrukturni projekti učinili Iran zavisnijim od zapadne imperijalističke tehnologije. Govorio je da ne želi “zapadnu toksikaciju” - gharbzadegi na farsiju. Program je u velikoj mjeri ugašen, na razočarenje nekih iranskih nuklearnih naučnika.

Međutim, već za godinu-dvije, nestašice električne energije i demografski bum stvorili su pritisak na političku elitu u Teheranu da tiho preispita odluku o prekidu programa. Upotreba hemijskog oružja od strane Iraka tokom iransko-iračkog rata, osjećaj diplomatske izolacije Teherana u pokušajima da dobije međunarodnu osudu za kontinuirane iračke napade na nedovršenu nuklearnu elektranu u Bušeru, kao i višemilionski pravni sporovi sa evropskim firmama oko nedovršenog šahovog nuklearnog programa, zajedno su podstakli pojavu “nuklearnog nacionalizma”.

Do 1990. godine, Iranska organizacija za atomsku energiju objavila je da bi do 2005. godine čak 20 odsto električne energije u zemlji moglo da potiče iz nuklearnih izvora i da će u narednoj deceniji biti izgrađeno 10 nuklearnih postrojenja.

Hašemi Rafsandžani, predsjednik parlamenta tokom rata 1980-1988, a potom i predsjednik Irana od 1989. do 1997, uputio je brojne apele iranskim nuklearnim naučnicima da se vrate kući i obnove program. On je 1988. izjavio: “Ako nećete služiti Iranu, kome ćete onda?” Odjednom, iranski nuklearni program prešao je iz simbola zapadnog modernizma u izvor patriotskog ponosa.

Na prelazu iz 20. u 21. vijek, za iranski nuklearni program se pogrešno smatralo da se sastoji uglavnom od nekoliko malih istraživačkih reaktora i lakovodnog nuklearnog reaktora koji su zajedno gradili Iran i, kasnije, Rusija u Bušeru.

Rafsandžani je kasnije priznao da je Iran prvi put razmatrao kapacitete odvraćanja tokom Iransko-iračkog rata, kada je nuklearni program ponovo pokrenut. Rekao je: “Kada smo počeli, bili smo u ratu i željeli smo da imamo tu mogućnost za dan kada bi neprijatelj mogao da upotrijebi nuklearno oružje. Takvo je bilo razmišljanje. Ali to nikada nije postalo stvarnost”.

Rafsandžani je putovao u Pakistan kako bi pokušao da se sastane sa Abdulom Kadirom Kanom, ocem pakistanskog nuklearnog programa koji je kasnije pomogao Sjevernoj Koreji da razvije atomsku bombu.

Sredinom 2002, došlo je do curenja informacija od strane jedne disidentske grupe, vjerovatno preko Mosada, koje je otkrilo da Iran ima dvije tajne nuklearne lokacije namijenjene obogaćivanju uranijuma: jednu u Natanzu, blizu Isfahana, i drugu u Kašanu, u centralnom Iranu. Iran je tvrdio da nije bio u obavezi da obavijesti Međunarodnu agenciju za atomsku energiju (IAEA) o postojanju tih postrojenja, jer ona još nisu bila operativna. Iran je dodao da Sporazum o neširenju nuklearnog oružja (NPT) priznaje “neotuđivo pravo” svih država da razvijaju nuklearne programe u miroljubive svrhe, pod nadzorom IAEA.

Samo po sebi, obogaćivanje uranijuma nije dokaz namjere da se izradi nuklearno oružje, ali su kritičari isticali da je teško objasniti zašto bi Iran u toj fazi proizvodio nuklearno gorivo, kada nije imao nijedan funkcionalan nuklearni reaktor.

Od tada je započelo diplomatsko nadmudrivanje koje se u različitiim intenzitetima nastavilo sve do danas.

U oktobru 2003, kroz Teheransku deklaraciju, Iran je, pod ogromnim međunarodnim pritiskom zbog otkrivenih informacija, pristao da potpiše dodatni protokol kojim se IAEA omogućavaju inspekcije bez najave. U novembru 2004, prema tzv. Pariskom sporazumu, Iran je pristao da privremeno obustavi obogaćivanje uranijuma, dok ne stignu predlozi od strane tzv. E3 grupe (Francuska, Njemačka i Velika Britanija) o dugoročnom rješenju tog pitanja. Ipak, iz poštovanja prema iranskom suverenitetu, E3 su priznale da je ta suspenzija bila dobrovoljna mjera izgradnje povjerenja, a ne pravna obaveza.

Međutim, Mahmud Ahmadinežad, populistički predsjednik Irana koji je izabran u junu 2005, zauzeo je odlučniji stav, insistirajući da je iranska tehnologija miroljubivi rezultat naučnih dostignuća mladih u zemlji. “Potrebna nam je mirnodopska nuklearna tehnologija za energiju, medicinu, poljoprivredu i naš naučni napredak”, rekao je.

Postepeno je rastao pritisak za pokretanje pregovora. SAD su zahtijevale potpun prekid obogaćivanja, dok je Iran insistirao na svom zakonskom pravu da ga nastavi. E3 su se tako našle uhvaćene između dva suprotstavljena stava. Ponuđeni su razni kompromisi, uključujući one koje su predlagali Brazil i Indija.

Međutim, zapadno javno mnjenje u velikoj mjeri oblikovalo je mišljenje tadašnjeg direktora agencije UN za atomsku energiju Mohameda el Baradeja, koji je rekao: “Po mom mišljenju, iranski nuklearni program je sredstvo za postizanje cilja: Iran želi da bude priznat kao regionalna sila, vjeruju da nuklearno znanje donosi prestiž, donosi moć, i žele da vide SAD kako ih priznaju i uvažavaju.”

Rohani je iznio sličnu poentu u članku za “Vašington post”. Napisao je: “Za nas, ovladavanje ciklusom proizvodnje atomskog goriva i proizvodnja nuklearne energije podjednako su pitanje diverzifikacije energetskih resursa koliko i izraza toga ko smo mi Iranci kao nacija - našeg zahtjeva za dostojanstvom i poštovanjem, i našeg zasluženog mjesta u svijetu. Bez razumijevanja uloge identiteta, mnoga pitanja s kojima se svi suočavamo ostaće neriješena”.

Ipak, ako je cilj iranskog nuklearnog programa zaista bio bezbjednost i nezavisnost, a ne nešto zlokobnije, tada je iransko rukovodstvo platilo ogromnu, i vjerovatno pogubnu, cijenu.

Prevod: N.B.

( Patrik Vintur (Gardijan) )