Tri glasa iz jednog života

Ovogodišnji KotorArt, koji je tokom mjesec dana donio raznovrstan program, zaključen je koncertnim izvođenjem opere “Gospa od Škrpjela za tri ženska glasa, kamerni ansambl i elektroniku” Irene Popović. U srijedu, 13. avgusta, u Crkvi Sv. Duha, publika je prisustvovala drugom izvođenju ovog djela, dan nakon što je ono predstavljeno publici Tivatskog muzičkog festivala. Cjelokupni operski ansambl - sopran Natalija Radić, glumica Dubravka Drakić, dječiji glas Doris Franović i Ansambl Boka - doživjeli su buru aplauza i ovacije, uz zahvalnost što je priča o Jacinti Kunić Mijović, peraškoj vezilji i slikarki iz 19. vijeka, ovjekovječena u umjetničkom djelu.

Tačno je jedan vijek prošao otkako je Bergova opera “Vojcek” uzdrmala svjetsku javnost svojim modernističkim otklonom od viševjekovnih kanonskih vrijednosti opere. S današnjim pogledom na sve što je 20. vijek donio - preko prvih kamernih opera četrdesetih godina i prve minimalističke opere “Ajnštajn na plaži” Filipa Glasa sedamdesetih, jasno je da na toj liniji brojnih savremenih opera Irena Popović kroz “Gospu od Škrpjela” nastavlja istraživanje novih modaliteta operskog izraza na različitim nivoima. Suštinski, “Gospa” balansira između savremene opere i muzičkog teatra, istražujući postmodernističke metode komponovanja, jasno se udaljavajući od estetike tradicionalne opere.

Na libreto muzikološkinje Jelene Novak, opera polazi od Jacintine intime: čekajući svog voljenog pomorca, ona veze sliku nitima svile, zlata, srebra i sopstvene kose, zavjetujući se na vjernost. Tri glasa - operski, naturalizovani i dječji - koriste se sinhrono i simultano za pjevanje i govor, oblikujući višeglasni, slojeviti portret koji se iz privatnog iskustva Jacinte širi na univerzalno iskustvo žena kroz vrijeme sve do danas. Izvođačice tokom većeg dijela sjede statično, ruke držeći spuštene na koljena (izuzev soprana povremeno), što naglašava introspektivni karakter narativa: razgovor sa sobom i razgovor o sebi.

Premda nije riječ o inscenacijskoj postavci opere, prostor Crkve Sv. Duha iskorišćen je inovativno: prvo su na scenu izašli instrumentalisti koji su prolazeći kroz publiku pjevali uvodne taktove uvertire. Tako je uvertira otvorila prostor/vrijeme za nizanje asocijativnih slika u vezi sa sižeom opere: o čemu Jacinta sanja (meditativnost i svedena atmosfera), talasanje broda na pučini (repetitivnost određenih motivskih pokreta), ili pak za oživljavanje sopstvenih sjećanja i osjećanja. Jer, iako je duboko povezana s istorijom lokalne kulture, tema postaje vanvremenska koja rezonanira u životima mnogih žena Boke; i šire od Boke; štaviše, izvan ženskog iskustva.

Stilistički, muzika je dominantno minimalistička, uz diskretne ili otvorene uplive različitih muzičkih kodova i paradigmi - od dijaloga s Vivaldijem (Četiri godišnja doba) do tradicionalnih melodija Boke - koje kompozitorka koristi kako bi oblikovala zvučne slike u funkciji fabule. Elektronikom, autorka proširuje zvučni prostor i stvara višeslojna značenja. Zvona, na početku i na kraju opere, iz sublimiranog odjeka desetak peraških crkava transponuju se, usljed sporog tempa i ravnomjernog ritma na istoj tonskoj visini, u simbol zloslutnih/mrtvačkih zvona, a potom i u simbol protoka vremena koje Jacinta mjeri - danima, mjesecima, godinama. Posebno dojmljivo je korišćenje intervala sekunde na fonu tih ostinantnih, orgelpunktskih zvona. Naime, obigravajući oko statičnog, ostinantnog zvuka zvona, Doris Franović veoma precizno oživljava i oblikuje pjevačku tradiciju Boke, arhaičnost koja postaje znakom unutrašnje napetosti, tjeskobe i emotivnog nemira.

Postmodernistički okvir opere posebno se očitava u ukidanju linearne naracije: događaji su postavljeni simultano kroz monologe i dijaloge iste osobe u tri vremenske perspektive. Uz impostirano i naturalno pjevanje, govor i šapat one stvaraju višeslojnu introspektivnu strukturu. Djelo, takođe, ističe simboličku važnost ženskog pisma, opštevažeće Jacintine priče kroz vrijeme, te preispituje temu samoće u savremenom kontekstu.

U stvaralaštvu Irene Popović muzika za pozorište i film zauzima značajno mjesto. Među njenim najizvođenijim djelima su: ”Slomljena opera srca mog” za gudački orkestar i “Mocart, luster, lustik ili deset komada s pevanjem nalik operi” za soliste, rok bend, dječji hor i kamerni ansambl. Na tom tragu, “Gospa od Škrpjela” se može razumjeti i iz aspekta savremene opere i iz aspekta muzičkog teatra. Međutim, jasno je da i opera i muzički teatar, kao takvi, ostvaruju svoj puni identitet samo u scenskom kontekstu: s korišćenjem prostora, svjetla, scenografije i pokreta. S obzirom na već determinisanu prirodu “Gospe” kao kamerne opere, te njen minimalistički stil, sve ove elemente moguće je redukovati, prilagoditi i dati kroz dovoljnu mjeru da djelo doživi inscenacijsku verziju - možda s videom i pokretom.

U trenutku kada se KotorArt priprema da zakorači u svoje jubilarno izdanje, “Gospa od Škrpjela” pruža rijetku priliku da se jedno lokalno ukorijenjeno, ali univerzalno relevantno, djelo, jedina festivalska porudžbina opere predstavi u scenskom ambijentu. Njena muzičko-poetska snaga ne leži samo u priči o Jacinti, već i u načinu na koji Irena Popović iscrtava granicu između stvarnog i zamišljenog, između intime i kolektivnog sjećanja. Upravo zato, bila bi snažna poruka da festival, obilježavajući četvrt vijeka postojanja, otvori prostor za njenu insceniranu verziju, kao čin kojim se muzika, prostor i vrijeme susreću u jedinstvenom, neponovljivom iskustvu.

( Boris Marković )