U tami institucija

Vjerovatno najbitnije obilježje participativne demokratije i otvorenog društva predstavlja mogućnost shodno kojoj svaki zainteresovani građanin može pokrenuti odgovarajući postupak (disciplinski, prekršajni, krivični, parnični, upravni i postupak za slobodan pristup informacijama) povodom određenih radnji javnih službenika. Sumnja u postojanje određenih nezakonitosti i nesvrsishodnosti u radu javnih institucija skoro uvijek nastaje kao posljedica njihovog netransparentnog rada.

Aktuelna medijska prepiska između Demokratske Crne Gore i advokata Veselina Radulovića i izvršne direktorice Akcije za ljudska prava Tee Gorjanc Prelević, kao i komentari koji su povodom toga upućeni od strane civilnog sektora, predsjednika Crne Gore Jakova Milatovića i zaštitnika za ljudska prava i slobode, ukazuju ne samo na odsustvo tolerancije i kulture dijaloga, već predstavljaju školski primjer društvene posljedice koju je prouzrokovala sumnjiva procedura tzv. vetinga u Ministarstvu unutrašnjih poslova. Indikativno je i to da se ova javna polemika dešava u periodu kada je objavljeno mišljenje zaštitnika ljudskih prava i sloboda povodom propusta MUP-a i Uprave policije u vezi masovnog ubistva u Medovini na Cetinju 2022. godine.

U trenutnom načinu rada državne uprave Crne Gore, kao i u samom procesu pripremanja i usvajanja zakona od strane Skupštine Crne Gore, ne postoji praksa samoinicijalnog objavljivanja informacija o njihovom djelovanju i daljim planovima. Građani Crne Gore, nakon ukidanja TV prenosa sjednica Vlade Crne Gore uživo, ustaljene prakse “održavanja” telefonskih sjednica, učestalih otkazivanja premijerskog sata, nesprovođenja javnih rasprava, maratonskih sjednica Skupštine Crne Gore i usvajanja nepročitanih zakonskih tekstova, kao i daljeg (upornog) odlaganja usvajanja Zakona o slobodnom pristupu informacijama, moraju biti sumnjičavi.

Trenutni javni diskurs u Crnoj Gori prepun je sumnji koje se odnose na prekoračenja javnih ovlašćenja, partijska zapošljavanja, nenamjensko korišćenje javnih sredstava i slabu (u nekim slučajevima, poput Zakona o audiovizuelnim medijskim uslugama, čak i nemoguću) primjenu zakona koji su po hitnom postupku usvajani zbog dobijanja pozitivnog Izvještaja o realizaciji privremenih mjerila u poglavljima koja se tiču vladavine prava (IBAR) za Crnu Goru.

Vlada Crne Gore nema zakonskog utemeljenja za neobjavljivanje spiska onih odluka koje je zaštitila odgovarajućim stepenom tajnosti i još pri tom ne objavljuje obrazloženja zbog kojih su ta dokumenta označena tajnim, kao i što onemogućuje javnosti praćenje isticanja rokova tajnosti.

Naravno, ove i ostale sumnje dodatno će povećati nedavna procjena Evropske komisije o sprovođenju Reformske agende Crne Gore 2024 - 2027. Evropska komisija je u svom Prvom polugodišnjem izvještaju o sprovođenju ove agende utvrdila da je do predviđenog roka, 28. februara 2025. godine, od predviđenih 14 reformskih koraka u potpunosti realizovano samo njih 7.

Savjesno i odgovorno postupanje javnih službenika od uvođenja višestranačja u Crnoj Gori uvijek je bilo u spektru dnevnopolitičkih prepucavanja i deklarativne sumnje, ali ni do današnjih dana nije promijenjena praksa kojom bi se jasno razdvojila uvredljiva iznošenja neistinitih činjenica, kojima se pokušava narušiti nečiji ugled, od kritika koje lica u organima vlasti moraju tolerisati s obzirom na funkciju koju obavljaju.

Proaktivna transparentnost u radu svih organa vlasti, posebno u funkcionisanju javne uprave, podrazumijeva odgovarajuće objavljivanje informacija (pravo javnosti da zna), čak i svojevrsnu edukaciju građanstva, dok se u postupcima donošenja odluka od opšteg interesa obavezuje učešće građana.

Ova praksa doprinosi integritetu javnog sektora, ali ujedno i olakšava sprovođenje postupaka kojima se utvrđuje odgovornost zvaničnika. Proaktivna transparentnost omogućava nadzor nad radom državnih organa, sprečava donošenje odluka koje nijesu zakonite ili su suprotstavljene javnom interesu, pojednostavljuje inicijative za poništenje štetnih i neplanskih odluka, dok se u znatnoj mjeri smanjuje prostor za korupciju i zloupotrebu javnih ovlašćenja. Proaktivna transparetnost predstavlja pravni standard kojeg konačno moraju definisati zakoni o Vladi Crne Gore i Skupštini Crne Gore.

Nedavno preminuli prof. dr Vladimir Goati je 2007. godine objavio studiju pod nazivom “Političke partije i partijski sistemi” u kojoj je ukazao da slijedi nastanak “novog tipa partije pragmatičnijeg, fleksibilnog i decentralizovanog” koji će biti “receptivniji za nove interese i adaptibilniji za druge promene u socijalnom okruženju”. Ipak, spoznaja da su određeni novi oblici dominacije i opresije u suvremenom političkom životu i te kako prisutni u funkcionisanju novokonceptuiranih stranaka širom svijeta najbolje potvrđuje stanovište da je politička moć i dalje koncentrisana u njima, kao i to da su zakoni postali oruđe represije savremenih oligarhija. Totalitarizam nije zamijenio svoje principe, ali jeste usvojio nove metode.

Franz Neumann, poznati teoretičar nacizma, totalitarizam označava kao “uništenje svake razdvojenosti između države i društva te politizaciju cijeloga društva”. U današnjici totalitarizam prepoznajemo kao sistem u kojem imamo netransparentan rad državne vlasti i u kojem je funkcionalnost institucija dijelom paralisana i zbog nesprovodivih ili kolizionih, odnosno međusobno suprotstavljenih pravnih propisa. U ovim društvenim stanjima ustanovljene su veoma birokratizovane i glomazne uprave, u kojima nijesu jasno definisane nadležnosti, ali jesu i te kako izraženi postupci donošenja brzih i kontroverznih odluka.

Takođe, u ovim sistemima veoma je izraženo postojanje administrativnih zabrana i biznis barijera koje kod zainteresovanih subjekata izazivaju nezadovoljstvo i zbunjenost. U ovom svojevrsnom haosu i te kako postoji kontrola situacije, ali, usljed stalnog međusobnog optuživanja i fabrikovanja incidentnih situacija, stvarni vladari ostaju u sjenci i njihovi promoteri na političkoj sceni prolaze bez ikakve odgovornosti.

Građansko praćenje i usmjeravanje aktivnosti državnih organa uvijek je neophodno, i u slučaju današnje Crne Gore ono je nužno i spasonosno, jer sistemi vlasti koji pokazuju totalitarne karakteristike često se hvale privrženošću demokratskim načelima i svojim evropskim vrijednostima.

( Neđeljko Necko Đurović )