CIN-CG Prazne ordinacije, pune čekaonice: U Crnoj Gori nedostatak ljekara sve veći problem

Ana (pravo ime poznato redakciji), studentkinja druge godine Ekonomskog fakulteta u Podgorici, dobila je, kada je započela studije, od svog izabranog pedijatra u Domu zdravlja (DZ) Pljevlja sva potrebna dokumenta za smještaj u studentskom domu. Nakon što je pedijatar otišao u penziju, ova djevojka i tri njene drugarice ostale su bez izabranog ljekara, jer u DZ Pljevlja jednostavno nema dovoljno osoblja. Ana, koja inače pati od hroničnih upala grla, često mora da bude pregledana i da primi terapiju.

“Kada sam prvi put otišla u DZ, nakon što je moj doktor otišao u penziju, jedva me na insistiranje medicinske sestre koja je procijenila da je pregled neophodan, primio dežurni ljekar”, kaže Ana za Centar za istraživačko novinarstvo Crne Gore (CIN-CG).

“Doktor je bio ljut na medicinsku sestru što je primila moju zdravstvenu knjižicu. Na kraju osjećala sam da sam kriva što sam bolesna, iako je problem u sistemu koji me ostavio bez izabranog ljekara...”, navodi Ana.

Trenutno u DZ Pljevlja radi 28 ljekara, iako je sistematizacijom predviđeno 40. Manjak je izražen u gotovo svim specijalnostima: tri izabrana ljekara za odrasle, tri pedijatra, dva ginekologa, dva psihijatra, jedan internista i jedan pulmolog.

“Demografske projekcije upozoravaju da će, zbog negativnog prirodnog priraštaja i migracionih kretanja, sjever Crne Gore biti posebno pogođen nedostatkom kadra, dok centralni i primorski regioni bilježe rast populacije”, saopštili su iz Ministarstva zdravlja (MZ) za CIN-CG.

Domovi zdravlja suočeni s manjkom medicinskog osoblja

CIN-CG je, preko Zakona o slobodnom pristupu informacijama (SPI), prikupio podatke iz svih domova zdravlja u Crnoj Gori o nedostatku specijalizovanog medicinskog osoblja u ovim ustanovama primarne zdravstvene zaštite.

Prema analizi CIN-CG-a, u crnogorskim domovima zdravlja prosječno fali oko 20 odsto ljekarskog kadra predviđenog sistematizacijom.

Najkritičnija situacija je u Domu zdravlja Mojkovac, gdje nema 50 odsto predviđenog broja ljekara. U Pljevljima i Bijelom Polju manjak iznosi oko 30 odsto, dok u Baru, Kolašinu, Nikšiću, Rožajama i Ulcinju prosječno fali oko 26 odsto doktora. Budva i Herceg Novi takođe bilježe iznadprosječan manjak.

Analiza CIN-CG-a pokazuje da najviše fali izabranih ljekara za odrasle (ukupno 34, od čega 10 u Nikšiću), a zatim pedijatara (29) - u Ulcinju radi samo jedan od tri predviđena pedijatra, a u Nikšiću i Baru nedostaju po četiri pedijatra.

U DZ Glavnog grada nedostaju četiri specijalista pedijatrije iz službe izabranih za djecu, kao i jedan specijalista pedijatrije u Centru za djecu s posebnim potrebama.

Ginekologija i akušerstvo, kao i medicina rada, takođe bilježe značajan manjak, po 11 ljekara fali u ovim oblastima.

Broj ljekara porodične medicine ispod evropskog prosjeka

Iz resora Vojislava Šimuna za CIN-CG naveli su da je u 2024. godini u Crnoj Gori radilo ukupno 393 izabrana doktora (273 za odrasle, 83 za djecu i 37 za žene).

“To znači da na 100.000 stanovnika dolazi približno 63 izabrana ljekara primarne zdravstvene zaštite”, kazali su iz MZ. Broj izabranih ljekara primarne zdravstvene zaštite spada među najniže u Evropi.

Posljednji dostupni podaci za upoređivanje broja ljekara po državama jesu Eurostat statistike iz 2022. godine. Prema podacima Eurostata iz 2022. godine, Crna Gora ima 51,8 ljekara opšte prakse na svakih 100.000 stanovnika i nalazi se na začelju liste, odmah poslije Grčke.

“Holandija je bila na samom vrhu kada je riječ o odnosu broja ljekara opšte prakse, 183,4 na 100 hiljada stanovnika, a zatim slijede Irska (174,1), Austrija (146,1) i Kipar (137,7). Nasuprot tome, najniži odnos je zabilježen u Grčkoj (ljekari s licencom) sa 45,8 na 100 hiljada stanovnika, zatim u Bugarskoj (59,8), Švedskoj (62,2, podaci iz 2021) i Sloveniji (68,8), dok je Mađarska bila vrlo blizu sa 68,9”, ukazuju podaci Eurostat-a iz 2022. godine.

Prema podacima koje je MZ dostavilo CIN-CG-u, nedostatak ljekara porodične medicine u Crnoj Gori posebno je izražen u većim urbanim centrima, gdje je odnos broja ljekara i stanovništva znatno ispod nacionalnog prosjeka (- 41 odsto u Podgorici, - 38 odsto u Nikšiću), dok je u nekim manjim opštinama, poput Plava ili Mojkovca, situacija bolja od prosjeka.

“To jasno pokazuje da najveći izazov predstavljaju veći centri, gdje je potreba za ljekarima najveća”, ističu iz MZ za CIN-CG.

Iz Ministarstva su naveli da se ovaj problem nastoji riješiti ravnomjernijom raspodjelom specijalizanata i planiranim zapošljavanjem novog kadra.

Funkcionisanje domova zdravlja ugroženo nedostatkom ljekara

U domovima zdravlja često fali doktora različitih specijalizacija.

U Centrima za mentalno zdravlje trenutno fali devet psihijatara, dok u internističkim ambulantama pri domovima zdravlja fali devet specijalista interne medicine. U centrima za plućne bolesti pri DZ upražnjeno je ukupno sedam mjesta za specijaliste, pulmologe i pneumoftiziologe.

Pojedine organizacione jedinice domova zdravlja ne mogu da rade, jer nema ljekara specijalista koji bi pokrili jedino sistematizovano radno mjesto.

“U Higijensko-epidemiološkoj službi sistematizovan je jedan epidemiolog, a to radno mjesto je upražnjeno”, navode iz DZ Kotor za CIN-CG.

“Pravilnikom je predviđeno: jedan specijalista pneumoftiziologije - nije popunjeno; jedan specijalista higijene - nije popunjeno; jedan specijalista sportske medicine - nije popunjeno; jedan specijalista medicine rada - nije popunjeno…”, kažu za CIN-CG iz DZ Ulcinj.

Službe medicine rada ne mogu da budu dežurne u domovima zdravlja u Bijelom Polju, Budvi, Baru, Ulcinju, Kolašinu i na Cetinju. Služba sportske medicine fali u DZ u Bijelom Polju, Beranama, Nikšiću, Ulcinju i na Cetinju.

Crna Gora među zemljama s najmanjim brojem ljekara u Evropi

Prema podacima Instituta za javno zdravlje Crne Gore, u 2024. godini bilo je 285 ljekara na 100 hiljada stanovnika.

“To je značajan napredak u odnosu na 2010. godinu, kada je stopa iznosila 205, ali je i dalje ispod evropskog prosjeka koji iznosi oko 380 ljekara na 100 hiljada stanovnika”, navode iz MZ za CIN-CG.

Ovaj podatak je potvrđen, prema međunarodnom izvještaju Health Systems in Action: Montenegro: 2024 edition, koji je 2025. godine objavila Evropska opservatorija za zdravstvene sisteme i politike i Regionalni ured Svjetske zdravstvene organizacije (SZO), broj ljekara i medicinskih sestara u Crnoj Gori i dalje je značajno ispod prosjeka Evropske unije (EU) i zemalja Mreže za zdravlje Jugoistočne Evrope (South-Eastern Europe Health Network - SEEHN: Albanija, Bosna i Hercegovina, Bugarska, Izrael, Sjeverna Makedonija, Republika Moldavija, Rumunija i Srbija).

“Prosjek u EU je 412 ljekara na 100 hiljada stanovnika, dok je u SEEHN zemljama prosjek 312 ljekara na 100 hiljada stanovnika”, navodi se u izvještaju Evropske opservatorije pri SZO.

“Ministarstvo zdravlja u narednom periodu planira da nastavi s povećanjem broja specijalizanata, jačanjem obrazovnog sistema, zapošljavanjem mladih ljekara i poboljšanjem uslova rada u zdravstvenim ustanovama. Istovremeno, zbog izraženog procesa starenja stanovništva i činjenice da Crna Gora ulazi u fazu duboke demografske starosti, posebna pažnja će biti posvećena razvoju gerijatrijskih kapaciteta, preventivnih programa i specijalizacija za hronične bolesti, kako bi se obezbijedila dugoročna održivost zdravstvenog sistema”, napominju iz Ministarstva zdravlja za CIN-CG.

Faktori koji utiču na odlazak medicinskog kadra

Prema evidenciji Sindikata doktora medicine Crne Gore (Sindikat), od 2014. do 2018. godine državni zdravstveni sistem napustilo je oko 100 ljekara.

“Od njih 100, čak 52 je napustilo Crnu Goru i zasnovalo radni odnos u inostranstvu, dok je ostatak ljekara nastavio radni angažman u okviru privatnog sektora”, kažu iz Sindikata za CIN-CG.

Međutim, prema istim izvorima, od 2018. do kraja 2024. godine 78 ljekara je napustilo državu i zaposlenje pronašlo u drugim zemljama.

“Ova cifra je parcijalna jer nisu računati najmlađi ljekari, koji su odlazili odmah nakon završenih studija, bez prethodnog dobijanja licence u Crnoj Gori. Tako da je brojka sigurno veća”, navode iz Sindikata.

Odliv ljekarskog kadra problem je koji pogađa i druge evropske države, pri čemu je ključno unapređenje uslova rada i života kako bi se zadržao stručni kadar.

Iz MZ tvrde da podaci pokazuju rast ukupnog broja ljekara, sa 1275 ljekara 2010. na 1726 u 2022. godinu, što predstavlja povećanje od preko 35 odsto.

“Ipak, ukupni migracioni saldo Crne Gore u periodu 2011–2021. bio je negativan (- 7622 osobe), pri čemu je većinu migranata činila mlađa i sredovječna radna snaga. To indirektno ukazuje na rizik od gubitka dijela medicinskog kadra, kao i na neravnomjernu raspodjelu ljekara, jer unutrašnje migracije dodatno opterećuju centralne i primorske opštine. Ministarstvo prepoznaje potrebu za uspostavljanjem preciznog sistema praćenja i radi na tome da se takav mehanizam razvije”, kažu još iz MZ.

Sistemski, profesionalni i ekonomski faktori

Prema iskustvu dr Žane Blagojević, specijalistkinje radiologije koja je Crnu Goru napustila 2017. godine, odlazak medicinskog kadra iz zemlje rezultat je kombinacije sistemskih, profesionalnih i ekonomskih faktora. U trenutku odlaska, sa 40 godina starosti i 13 godina radnog iskustva, dr Blagojević je bila u punoj profesionalnoj snazi, željna usavršavanja i doprinosa crnogorskom zdravstvu.

Glavni razlozi koje ističe su: nepotizam i korupcija, koje se ogledaju u zapošljavanju, dodjeli specijalizacija i napredovanju, često po principu “podobnih i poslušnih”; loši uslovi rada, uključujući nedostatak osnovne opreme, zastarjelu infrastrukturu i preopterećenost administrativnim i političkim zadacima; ograničene mogućnosti profesionalnog razvoja, jer su programi usavršavanja nedovoljno finansirani i često bazirani na rođačkim ili prijateljskim vezama. Razlog su takođe i niske plate.

“U trenutku mog odlaska iz Crne Gore moja plata je sa svim dodacima iznosila 600 eura neto! Mislim da oko ovoga nije potrebno moje dalje objašnjenje”, objašnjava Blagojević.

Tu su takođe i nesigurnost i nestabilnost, kako ekonomska tako i politička, koje dodatno demotivišu kadrove.

Dodatni faktori su porast radnog opterećenja, pritisak za velikim brojem pregleda i globalna potražnja za medicinskim radnicima u EU, gdje se nude bolji radni uslovi i mogućnosti profesionalnog napretka. Dr Blagojević ističe da razlike u opremi, infrastrukturi, radnom opterećenju i organizaciji rada između Crne Gore i zemalja poput Slovenije čine odlazak lakšim i primamljivijim.

Ona naglašava da bi sprečavanje odliva zahtijevalo opsežne reforme, uključujući poboljšanje uslova rada, modernizaciju opreme, decentralizaciju zdravstvenih centara, transparentno zapošljavanje, smanjenje opterećenja, podršku mladim ljekarima i međunarodnu saradnju. Dugoročno, ove mjere ne bi samo zadržale kadrove u zemlji, već i unaprijedile kvalitet zdravstvene zaštite za sve građane Crne Gore.

Iskustvo mladog ljekara koji je napustio crnu goru

CIN-CG je stupio u kontakt s Pavlom (pravo ime poznato redakciji), mladim ljekarom, specijalistom oftalmologije, koji je napustio Crnu Goru odmah nakon završetka studija i započeo profesionalni angažman u Hrvatskoj.

Na pitanje CIN-CG-a da li bi se vratio u Crnu Goru, Pavle je odgovorio da bi ključni uslov za povratak bilo poboljšanje radnih uslova medicinskog osoblja, bolja opremljenost bolnica, veće plate i uvođenje tehničkih inovacija u svakodnevni rad.

“U zapadnoj Evropi se puno ulaže da budu zadovoljni i medicinsko osoblje i pacijenti. Jako je važno kakva je radna atmosfera za medicinsko osoblje (to su i važna pitanja kojima se bavi sindikat koji ima snažan uticaj). Ne smije se dopustiti da medicinsko osoblje bude preopterećeno, jer tada, naravno, neće moći pomoći onima kojima je pomoć potrebna”, navodi Pavle za CIN-CG.

Iz Ministarstva zdravlja za CIN-CG kažu da analize pokazuju rast administrativnog opterećenja ljekara, broj nemedicinskih radnika na 100 medicinskih u vanbolničkoj zdravstvenoj zaštiti porastao je sa 23,3 u 2010. na 24,3 u 2022. godini.

“Kako bi se izabrani ljekari rasteretili i posvetili više vremena pacijentima, Ministarstvo planira jačanje administrativne podrške, bolje upravljanje ljudskim resursima i dalju digitalizaciju procesa”, kažu još iz tog Vladinog resora.

Dodaju da će, zbog starenja populacije i rasta hroničnih bolesti, administrativni i medicinski teret biti još veći, kao i da rade na uvođenju digitalizovanih registara pacijenata, boljoj koordinaciji između zdravstvenih ustanova i zapošljavanju dodatnog nemedicinskog kadra koji će preuzeti administrativne obaveze.

Stihijska organizacija i neophodna digitalizacija: ono što ne vidimo, ne možemo kontrolisati

Prema Sindikatu doktora, ključni problem javnog zdravstvenog sistema je njegovo stihijsko funkcionisanje.

Iz Sindikata smatraju da je veliki nedostatak nepostojanje jedinstvenog informacionog sistema, kao i sistema kontrole kvaliteta. “Ne postoji jedinstveni informacioni sistem iz koga možemo crpiti podatke o broju i vrsti pruženih usluga na precizan i pouzdan način. Sav rad privatnog sektora, koji, prema podacima SZO, nije mali i čini između 36 i 40 odsto ukupnih izdvajanja za zdravstvo, potpuno je nevidljiv za sistem”.

Troškovi zdravstvene zaštite iz ličnih uplata posebno su značajni. U 2021. godini javni izdaci po stanovniku za zdravstvo u Crnoj Gori iznosili su 1.492 američka dolara (USD), prilagođeno za kupovnu moć, što je više od prosjeka SEEHN-a (1.316 USD). Privatni izdaci, prvenstveno kroz lične uplate, iznosili su 929 USD po osobi, što premašuje prosjek EU (799 USD), zemalja sa višim srednjim prihodima (UMIC) (619 USD) i SEEHN-a (661 USD).

“Ne znamo gdje je povećan broj komplikacija tokom liječenja, kako bismo unaprijedili prakse. Koristimo sirove podatke, koliko je pruženo usluga, a ne znamo da li je od 10 usluga njih osam bilo povezano s komplikacijom koja je mogla da se spriječi. Ono što ne vidimo i ne identifikujemo, ne možemo ni unaprijediti. Problem je nepostojanje sistema kontrole kvaliteta”, upozoravaju iz Sindikata.

Budžetske politike u zdravstvenoj zaštiti

Nakon uvođenja ekonomskog programa “Evropa sad 1” u 2022. godini su ukinuti doprinosi za zdravstveno osiguranje, Fond za zdravstveno osiguranje Crne Gore (Fond) više nije finansiran iz tih doprinosa. Umjesto toga, njegovo finansiranje obezbjeđuje se iz budžeta, koji se puni kroz direktne i indirektne poreze.

Međutim, Fond za 2025. godinu predložio je budžet od 535 miliona eura, ali je odobreno 80 miliona manje, a rebalans još nije sproveden.

“Imajući u vidu značaj nesmetanog funkcionisanja zdravstvenog sistema za cijelu državu, na vrijeme smo upozorili da zbog nedostajućih sredstava može doći do problema”, ističu iz Fonda za zdravstveno osiguranje Crne Gore.

Vlada i Ministarstvo finansija brzo su opredijelili dodatnih 18 miliona eura za potrebe Montefarma u 2024. godini. Takođe, Vlada je na sebe preuzela finansiranje kapitalnih investicija u zdravstvu, koje je Fond planirao na oko 20 miliona eura za 2025. godinu.

“Trenutna razlika između onoga što je Fond tražio i onoga što je odobreno je oko 40 miliona eura, i dalje smo mišljenja da će upravo taj iznos biti neophodno obezbijediti rebalansom kako bi Fond izmirio sve svoje obaveze”, navode iz ovog državnog fonda.

( Tijana Lekić )