Evropa pod sjenkom bolesti - egzistencijalna strepnja u romanu "Čarobni breg"

Čarobni breg Tomasa Mana jedna je od onih knjiga kojima se stalno vraćate, utoliko što svojim idejama podsjeća neodoljivo na ćud svakog vremena, budi njegovu imaginaciju i razumijevanje problema čovječanskog roda. Tim prije jer je pisac jednako zastupao ideju da ne treba da živi samo ličnim iskustvima, već iskustvom epohe, što njegovo djelo čini univerzalno značajnim. Bez obzira na estetsku i misaonu vrijednost Čarobnog brega, roman nije moguće tumačiti izvan referentnog okvira piščevog čitavog literarnog opusa, jedinstvenog svjetonazora koji je izražavao u svojim djelima. Samo je tako moguće izreći valjan estetski sud zasnovan na idejnoj osnovi koja se nenametljivo nudi čitaocu i plod je intelektualnog promišljanja pisca i umjetnika od ranga: Tomasa Mana.

Tomas Man rođen je u Libeku 1875. godine, a umro u Cirihu 1955. godine u staroj i uglednoj trgovačkoj porodici. Ovaj poznati romanopisac i pripovjedač u nasljeđe evropskoj kulturi ostavio je vrhunska književna djela: Smrt u Veneciji, Čarobni breg, Budenbrokovi, Doktor Faustus, Josif i njegova braća. Od 1934. živi u Americi, profesor je na Prinstonu, a 1952. prelazi u Švajcarsku.

Pokazao je građansku hrabrost i time dodatno opravdao temeljnnu humanističku misiju koju je pripisivao književnosti, osporavajući politički uticaj nacizma kao otjelotvorenje ideologije zla. U vrijeme uspona Hitlera drži 1929. godine govor koji je 1930. objavljen pod nazivom Apel narodu, da bi tokom 1940. godine, držao više vatrenih govora protiv nacizma kao doktrine suprotne liberalizmu i humanizmu koji su se od epohe prosvetiteljstva širili evropskim kontinentom.

U Dnevniku piše lucidne opaske o zloćudnoj prirodi nacionalsocijalističke ideologije i tada obrazlaže ideju da se Evropa i njene kultura nalaze u opasnosti od najezde homo barbarusa. Do tančina opisuje uznemirenost i mučno stanje prestravljenosti u Njemačkoj uoči Drugog svjetskog rata kada je pravednost pridavljena, rasprostranjeno nasilje, i raširena laž, od koje biće čovjekovo treba da se zapita o postojanju ukorijenjenog zla u ljudskoj prirodi.

Pisac oštro kritikuje sopstvenu naciju, optužuje da je Njemcima bilo dato da prirede revoluciju, bez ideje, protiv svega višeg, boljeg, uljudnog, protiv slobode, istine, prava, sa sujetnim uvjerenjem da se njihovim neprekidnim mešetarenjem u istoriji ponovo stiče nacionalni ponos. Ta demonstracija sile vrhuni u podloj prevari sa paljevinom Rajhstaga, pojačanim antisemitizmom, svim tim oblicima bestijalnih zločina i prevara koji su počeli da preovladavaju na javnoj sceni. U svakom smislu, ona plemenitija Njemačka osuđena je na patnju duševne bezavičajnosti, jer je svaki slobodoumni protest smatran izdajom nacionalnih interesa. Očito, da je kojim slučajem ostao u Njemačkoj, pisac bi završio u koncentracionom logoru Dahau.

Bio je Tomas Man jedan od najglasnijih boraca protiv fašizma, njegovih suludih vođa Gebelsa i Hitlera, tih obožavanih čudovišta, koji za milione predstavljaju jednu religiju, a zapravo spremaju sramnu diktaturu i krvoproliće. Vajmarska republika se urušila, uspon nacističke partije predstoji, kao i čišćenje njemačkih univerziteta, duboko ukorijenjeno kao zločinstvo u psihi naroda. To redukovano, podivljalo i opšte opasno duhovno stanje u Njemačkoj ostavlja na mene stravičan, deprimirajući i uznemirujući utisak, zapisuje u Dnevniku Tomas Man.

Radnja jednog od najuticajnijih djela dvadesetog vijeka, najzasluženijeg za Nobelovu nagradu koju je Tomas Man dobio 1929, dešava se u jednom švajcarskom sanatorijumu. U deceniji koja prethodi Prvom svjetskom ratu Hans Kastorp, 23-godišnji inženjer parobrodarstva dolazi u tronedjeljnu posjetu svom rođaku Joahimu Cimsenu. Pisac uvjerljivo bilježi kako se glavni junak navikava na način života u sanatorijumu, doživljava ljubav, stiče poznanstva, i ostaje punih sedam godina kao pacijent u Berghofu. Inače, radnja je smještena u sanatorijumu Berghof, pokraj Davosa, u Švajcarskoj, u važnoj deceniji koja prethodi Prvom svjetskom ratu.

Sanatorijum je slika bolesne Evrope, neposredno uoči predstojeće svjetske kataklizme. Bolesnici su tipični predstavnici građanskog društva, atrofiranog i ravnodušnog, spremni da raspravljaju o smislu života, i zastupaju humanističke ili reakcionarne ideje, tipične za moralne izazove vremena. Čarobni breg je metafora sukoba između života i smrti, smisla i besmisla, svrhe života, poprište u kome se sučeljavaju slobodan um, duh racionalizma i autoritarni politički programi.

Tomas Man raspravlja o velikim pitanjima epohe, ne kao pisac koji opisuje njene osnovne probleme, već mislilac koji duboko promišlja i tumači vrijeme u kome se rađaju neki od najmračnijih političkih pokreta. Nema sumnje, skoro je nemoguće razumjeti Čarobni breg, a ne uzeti u obzir Budenbrokove, Smrt u Veneciji ili Josifa i njegovu braću, utoliko što autor uvijek slijedi jedinstvenu humanističku formulu, lajtmotiv koji se neprekidno ponavlja i čini njegovu književnost jedinstvenim misaonim poduhvatom.

Zamisao o pisanju romana, njegovo porijeklo pisac sam objašnjava. Naime, 1912. godine njegova supruga je patila od tegoba na plućima, i bilo je potrebno da provede šest mjeseci na velikoj nadmorskoj visini u Davosu u Švajcarskoj. Tokom maja i juna Man je otišao u posjetu supruzi na nekoliko nedelja, što je prilično vjerno opisao u imaginarnom doživljaju svog junaka Hansa Kastorpa. Pošto je dobio prehladu, fleku na plućima, ljekar mu je predložio da ostane šest mjeseci na liječenju. Umjesto toga, Tomas Man je napisao svojti čudesnu knjigu Čarobni breg. U začaranom krugu sačinjenom od izolovanosti i bolesti, blizine smrti, pacijenti vode život sasvim izvan realnosti, odviknuti od aktivnog življenja. Raskošan kompleks ideja, učinio je da roman bude preveden na sve evropske jezike, postigne uspjeh koji sam pisac objašnjava u eseju The Making of the Magic Mountain, napisan na engleskom i objavljenom u časopicu Atlantik 1953. godine. Ustanove poput Berghofa bile su tipične za kapitalističku ekonomiju. Onda je izbio Prvi svjetski rat, i pisac je obustavio rad na knjizi, dok je istovremeno prolazio ličnu transformaciju, tako da je prve stranice napisao 1913, a roman završio tek 12 godina kasnije. U početku euforičan prema ratnim dešavanjima, Man je 1918. godine osjetio svu promašenost i uzaludnost nasilja, onda kada je rat bio izgubljen, i on se osjetio potpuno iznevjerenim. Imao je odvažnosti da u svim stvaralačkim periodima zastupa sopstvene ideje, ali je i imao smionosti da ih mijenja, provjeravajući njihovu vrijednost u konkretnom životu. Već u ovom romanu nazire se krah Vajmarske republike, nadolazeći nacizam, ideologija zla, namjera da se kroz bolest spozna život, dublje i svestranije, od apstraktnog umovanja filozofa.

Evropa početkom dvadesetog vijeka, uspavana i bolesna, atrofija njenih vitalnih sila se opaža na svakom koraku, u naizgled luksuznom životu, muzejima i galerijama, pozorištu, ravnodušnosti, usamljenosti, beznađu i melanholiji. Sav taj blještavi sjaj ne može da zamagli svijest o razornom dejstvu i pasivnost pred onim što neminovno dolazi. Taj pred-ukus smrt, Tomas Man vidi u svemu, različitim događajima, ličnostima i njenim odnosima sa drugima; bolest nagriza sve pore njemačkog društva. Sva ta galerija njegovih upečatljivih junaka pati od neizlečivih frustracija i beznađa. Život je postao u cjelini besmislen, ne neki njegovi izolovani djelovi. Taj nedostatak svrhe, prosvjetiteljske vjere u razum - progres, moć nauke, sumnja u religijske dogmate širi se kao virus, zaraza koja obuhvata i one u Berghofu, one gore, više slojeve i one u dolini koji samo obnašaju normalnost i poredak.

Tomas Man majstorski oslikava ličnu i društvenu dramu prošlog vijeka. U egzistencijalnom vakumu, njegovi junaci razvijaju metafizičku strepnju od prolaznosti, patološki strah od umiranja i raspadanja tijela što se pokušava nakratko zaustaviti vještačkim medikamentima (Čarobni breg, Knjiga prva). Svaki čovjek je mogući pacijent, ili to može postati u svakom času, bolest je neminovnost, izvjesnija od smjene godišnjih doba. U svakom času bolesnici su posvećeni mjerenju temperature, provode vrijeme na hladnoj terasi, uvijeni u ćebad od kamilje dlake, svjesni da živa u toplomeru nikada ne može da pokaže normalnu vrijednost. Taj svijet sav u groznici, ophrvan trivijalnim stvarima, uživanjem u objedima koji su obilni i beskonačno traju, dugim šetnjama, druženjima i flertu, zadovoljenju nagona, zapravo je imitacija života, a ne stvarni život.

Sveopšta strepnja ogleda se i na ličnom i na društvenom planu kroz latentno prisutnu psihozu očekivanja Velikog rata. U razgovoru sa Italijanom Lodovikom Setembrinijem i njegovim idejnim oponentom Leom Naftom, Hans Kastorp, za čiju se duhovnu radoznalost nadmeću njegovi sagovornici, postavljen je između dvije oprečne struje mišljenja. S jedne strane Setembrinijeve humanističke ideje o smislu umjetnosti u evropskoj kulturi i njenom preporodu, a s druge Nafta i njegova mračna slika budućnosti Evrope, inspirisana Šopenhauerovom i Ničeovom snagom volje, čije je kretanje bez svrhe i cilja. To klatno koje se kreće između dva pola, vjere u humanizam i totalnog bezvjerja, Tomas Man je minuciozno bilježio, redajući postupno argumente za protivstavljanje gledišta književnih likova u kojima se vjerno preslikava duhovna situacija vremena. U politici i razumijevanju njenih procesa, evropski intelektualci nalaze se u previranju, na prekretnici dvadesetog vijeka, na kojoj će se odlučivati o sudbini Evrope, između liberalnih ideja, individualizma i slobode i nastupajućih totalitarnih ideologija koje (u)nose načelo kolektivizma i ideološkog fanatizma. Tu dominaciju volje za moć, oličenu u političkim projektima vijeka, ničim ograničenu, pisac je dobro opažao, razumijevajući njenu opasnu žeđ za potčinjavanjem naroda, osvajanjem i nasiljem nad slobodnim mišljenjem pojedinca.

S pravom je postavljao pitanje u Čarobnom bregu o značenju umjetnosti da duhovno kultiviše čovjeka, u trenucima kada se jasno nazire zahuktavanje ratne mašinerije koja će usmrtiti milione ljudi.

Zatočen u sanatorijumu, metafori za boravak na izolovanom mjestu, Čarobnom bregu, čovjek se (samo)zavarava u mogućnost izlečenja naše bolesne civilizacije. On vodi neku vrstu vita contemplativa, umjesto vita activa. Povlačenje iz svijeta je prvi znak da individua postaje sve pasivnija, a postavši samo svjedokom vremena, odbila je svjesno da bude njegovim stvarnim sudionikom. Nemoć da se izađe iz začaranog kruga, postati neko, a ne samo tijelo - predmet medicinskih protokola, dovodi do toga da čovjek izgubi moć djelanja u kojoj se može da slobodno izražava svoju stvaralačku suštinu. Zarobljen u iluziji života zaboravlja na stvarni, bačen u nekom bez - vremenom prostoru postao je otuđeni stranac, poklonik predstave svijeta, koja više nema ničeg zajedničkog sa stvarnim događajima ili onim što čini suštinu ljudskog postojanja.

Kao tihi čarobnjak perfekta pisac nas postepeno uvlači u neobičnu povijest života jednog običnog mladog čovjeka, tipičnog predstavnika izgubljene generacije. Taj svijet neposredno uoči Velikog rata, fantastičan i nalik na bajku, je mit o rajskoj naseobini na brijegu - uzvišenju u koji su smješteni junaci priče. Hans Kastorp je usred ljeta iz Hamburga, svog rodnog grada, u mjestu Davos kantonu Graubinden, išao u posjetu na tri nedelje, nesvjestan da život neće moći tako lako nastaviti, tačno tamo gdje ga je morao napustiti. U svijetu ekstremnih pojava, gdje prijeteći dominuje umiranje i ništavilo, vrijeme nema uobičajeno značenje. Relativnost vremena, gdje su tri nedelje kao jedan dan, poigravanje vremenskim koordinatama je jedna od ključnih filozofskih ideja romana, u kojoj se stiču piščevi filozofski i metafizički svjetonazori.

Najprije, da zaključimo, život u Beghofu mijenja pojmove o vremenu i prostoru, pomjera granice, postavlja nove perspektive tumačenja svijeta, nosi moralne i političke dileme. Ta zajednica, postavljena tako visoko u planinskom vijencu, svoje mrtvace spušta bob - saonicama u dolinu, tu je doktor Berens, izvrsni operator i asistent Krokovski koji se bavi seciranjem duša, gomila pacijenata iz različitih evropskih zemalja koja kod glavnog junaka izaziva histerični smijeh. Hans Kastorp se smejao tako da su mu tekle suze ispod ruke kojom je, nagnuvši se, bio pokrio oči. U tom internacionalnom sanatorijumu Berghof, tragično poprima najviši oblik komičnog, cinizam postaje jedini pravi odgovor na besmislenost smrti, smijeh izraz najdubljeg gnušanja i (vesele) nemoći da se stvari promijene. U sobi u kojoj je neposredno prije njegovog dolaska umrla mlada Amerikanka od krvoliptanja, okađenoj formalinom, u istom krevetu nastanjuje se gost da nastavi tužnu statistiku umiranja kao izvrsni materijal za neumitni zakon urušavanja života.

U svakom slučaju život nema vrijednost, niti se može govoriti o protoku vremena. U vječnoj sadašnjosti, ne postoji ništa što je brzo ili lagano, kalendarsko ili časovničarsko, nešto što bi se moglo označiti terminom budućnost, jer nedostaje odgovor na ključno pitanje: Čemu? Čovek ne živi samo svojim ličnim životom kao jedinka, već, svjesno ili nesvjesno, i životom svoje epohe i svojih savremenika. Opšti duh rezignacije koji je zahvatio epohu, odražava se na ličnu egzistenciju, gašenje svih ciljeva, namjera i nade koja bi mogla poslužiti za neke uzvišenije svrhe i moralno blagostanje. To prazno ćutanje o ličnom i apsolutnom smislu, parališe sve napore kao što svjedoči slučaj Hansa Kastorpa, čovjeka koji nije ni genije ni glupan, tipičan u osrednjoj kasti njemu sličnih mladića iz dobrostojećih njemačkih porodica onog doba: Ogromni gusti oblaci, beli i sivi, su pritiskivali planine, tamnu smrekovu šumu na padinama sa strane. Manova slika spoljašnje stiješnjenosti, ogledalo je unutrašnjeg stanja junaka, njegove tjeskobe i očajanja. Defile različitih likova u romanu, poput neobične Meksikanke koju svi zovu Tout - les - deux, nekulturnih Rusa iz niže klase, ili onih koji pripadaju ruskim višim drugovima, uštogljenih engleskih gospođica, filozofski nastrojenog Setembrinija i jezuite Nafte, riđokose gospođice iz Grčke, zanosne madam Šoša, Hermine Klefeld koja zviždi iz pneumotoraksa iz Udruženja pola pluća, sve te različite personalnosti povezuje činjenica da vrijeme za njih ne igra nikakvu ulogu, svijest da bolovati i umreti nije ništa ozbiljno, već prije svega opskurno smiješno. Iza kulisa mrtvaci se odvoze u kovčezima, dok na površini sve izgleda zabavno, od skupocjene odjeće, druženja u trpezariji, privida života, kojim se zabašuruje mračna stvarnost. Nije začudno što takvo ustrojstvo izaziva beskrajni smijeh, tačnije podsmijeh, kao duhovitu reakciju na apsurd življenja, u kome su smrt i bolest neizostavna izvjesnost.

(Nastavak u narednom broju)

( Sonja Tomović Šundić )