Srpska lista kao smokvin list Zapada
Bez funkcionalne skupštine od februara 2025, kosovska uzavrela politička scena suočava se s novim testom. Pošto su mogućnosti političkog predstavljanja srpske manjine svedene na posrednike koje podržava Beograd, lokalni izbori su mnogo više od lokalnog nadmetanja
Današnji lokalni izbori na Kosovu održavaju se u vrijeme neuobičajenih tenzija. Ono što je trebalo da bude rutinski demokratski proces pretvorilo se u test sposobnosti države da održi svoje institucije, integriše srpsku manjinu i upravlja posljedicama odluka donesenih u ime suvereniteta.
Ulozi su veliki. Ustav Kosova, Briselski sporazum iz 2013. i Briselski sporazum i Aneks iz Ohrida iz 2023. garantuju zastupljenost Srba u institucijama. Ipak, politikom srpske manjine dominira Srpska lista (SL), stranka koju podržava Beograd, a koja je povezana s nasiljem, paralelnim strukturama i klijentelističkom kontrolom. Za premijera Aljbina Kurtija, isključenje SL nosi rizik da se ta manjina dodatno otuđi; uključivanje, pak, znači legitimisanje nekažnjivosti i podrivanje kredibiliteta njegove politike suvereniteta.
To je dilema u samom središtu ovih izbora. Zapadni partneri nastavljaju da vrše pritisak na Prištinu da obezbijedi učešće Srba kao pokazatelj stabilnosti, čak i ako je jedino realno sredstvo za to Srpska lista. Za Evropsku uniju i Sjedinjene Države ta stranka je postala smokvin list zastupljenosti - nedemokratski monopol koji se toleriše u ime mira. Za Kosovo, to ima svoju cijenu: sankcije EU i dalje su na snazi, dijalog sa Vašingtonom je suspendovan, a biračko tijelo je podijeljeno oko pitanja da li je suverenitet time ojačan ili je država oslabljena.
Za Kurtija, današnji izbori su politička kocka. Njegovo glavno postignuće bilo je razmontiranje paralelnih institucija Srbije i proširivanje suvereniteta Prištine na sjeveru. Pristalice to pozdravljaju kao potez koji je odavno bio potreban, dok kritičari tvrde da je postignut po prevelikoj cijeni - da je Kosovo zbog toga sve izolovanije u inostranstvu, a njegovi građani snose posljedice sankcija. Premijer se stoga kreće uskim putem: ako se odaziv Srba poveća pod okriljem Srpske liste i ta stranka ponovo preuzme kontrolu nad opštinama na sjeveru, njegov autoritet bi mogao biti doveden u pitanje, a izolacija Kosova produžena. Ako Srbi ponovo bojkotuju, institucionalne pozicije će ostati nepopunjene, a zajednica dodatno otuđena. Nijedan ishod ne nudi održivo rješenje.
Srpska lista je za Evropsku uniju i Sjedinjene Države postala smokvin list zastupljenosti - nedemokratski monopol koji se toleriše u ime mira. Za Kosovo, to ima svoju cijenu: sankcije EU i dalje su na snazi, dijalog sa Vašingtonom je suspendovan, a biračko tijelo je podijeljeno oko pitanja da li je suverenitet time ojačan ili je država oslabljena
Dominacija Srpske liste objašnjava zašto su ulozi tako visoki. Druge srpske inicijative jesu registrovane za izbore, ali su politički marginalne i ne mogu slobodno voditi kampanju zbog pritiska iz Beograda. Bivši potpredsjednik te stranke, Milan Radoičić, priznao je da je organizovao napad u Banjskoj 2023. godine, u kojem je ubijen kosovski policajac - dramatičan dokaz kako stranka koja tvrdi da predstavlja građane može upotrijebiti paravojno nasilje protiv same države. Pored tog incidenta, Srpska lista se već dugo oslanja na zastrašivanje, klijentelističko zapošljavanje i nacionalističku retoriku koja veliča ličnosti povezane s kriminalom. Takva praksa ostavlja Srbima malo prostora za izbor mimo beogradskih posrednika i ogoljava jaz između formalne zastupljenosti i istinske demokratske volje.
Priština nije ostala pasivna pred ovim izazovom. Kada su se predstavnici Srba kolektivno povukli iz kosovskih institucija krajem 2022. godine, vlada je insistirala na vanrednim izborima, koji su održani u aprilu 2023. Pošto su srpske stranke bojkotovale glasanje, za gradonačelnike su izabrani Albanci uz izlaznost manju od 3,5 odsto. Kurti je to predstavio kao neophodnu potvrdu suvereniteta i brzo krenuo u razgradnju paralelnih struktura pod kontrolom Srbije i postavljanje kosovske policije i administratora. Međutim, nedostatak legitimiteta je izazvao proteste, doveo do uvođenja sankcija i zaustavio dijalog sa Vašingtonom. Ta epizoda je istakla i odlučnost vlade da učvrsti državnost i ograničen prostor koji ima da to postigne bez međunarodnih posljedica.
Institucionalna kriza se od tada dodatno produbila. Parlamentarni izbori iz februara 2025. godine ostavili su Kosovo bez funkcionalne skupštine. Mjesto potpredsjednika, koje je ustavom zagarantovano predstavniku srpske zajednice, i dalje je nepopunjeno, a Ustavni sud sada mora odlučiti da li je skupština zakonito konstituisana. Ta odluka će imati opipljive posljedice: mogla bi odložiti reforme, zaustaviti sprovođenje sporazuma iz 2013. i 2023. godine i narušiti kredibilitet države kao sistema koji poštuje sopstveni ustavni okvir. Za građane već umorne od sankcija i političke blokade, raste osjećaj krhkosti.
U tim okolnostima, ovi izbori su opterećeni velikim očekivanjima. U opštinama sa srpskom većinom, izlaznost će odrediti hoće li Srpska lista ponovo uspostaviti kontrolu ili će institucije ostati prazne forme. U oba slučaja, biće na ispitu suverenitet Prištine. Uspjeh SL-a bi ohrabrio posrednike Beograda; novi bojkotm bi, pak, naglasio neuspjeh vlade da Srbe suštinski integriše u državne strukture.
Za vladu, taj izbor je mučan. Uključivanje Srpske liste nosi rizik od normalizovanja nekažnjivosti i potkopavanja vladavine prava. Isključivanje, pak, prijeti produžavanjem slabosti institucija i daljim otuđenjem zajednice čije je učešće ključno za stabilnost. U svakom slučaju, kosovski lideri moraju da manevrišu između očekivanja svojih građana i pritisaka svojih saveznika.
Za Brisel i Vašington, ovi izbori predstavljaju sopstvenu dilemu. U Gruziji i Moldaviji, zapadni akteri su povukli jasne linije protiv posrednika Moskve. Na Kosovu, međutim, tretiraju Srpsku listu kao neophodnu za učešće, tolerišući monopol zarad privida. Prihvatanjem zastupljenosti kroz stranku kompromitovanu nasiljem i klijentelizmom, zapadna politika rizikuje da nanese štetu kosovskim institucijama i sopstvenom kredibilitetu kada je riječ o demokratiji.
Bezbjednosna dimenzija dodatno povećava ulog. Misija NATO-a na Kosovu (KFOR) je pojačala prisustvo na sjeveru, pripremajući se za zastrašivanje, ciljane napade ili nemire u blizini biračkih mjesta. Svaka eskalacija bi odjeknula širom regiona, destabilizovala dijalog s Beogradom i stavila na probu sposobnost alijanse da očuva mir na periferiji Evrope. Uvjerenje da se nasilje isplati ohrabrilo bi remetioce mira i u drugim djelovima Balkana.
Izbori na Kosovu stoga nisu samo lokalno nadmetanje. Oni će pokazati da li zemlja može da pomiri suverenitet i inkluzivnost, i da li je sposobna da se odupre stezi stranke koja potkopava oboje. Pokazaće i da li je Zapad spreman da dosljedno brani vlastite principe, ili će stabilnost ponovo zasjeniti demokratiju pod smokvinim listom zastupljenosti.
Prevod: A. Š.
( Donika Emini, Iliriana Gjoni )