Ignorisana rješenja za naše glavne probleme

Potrebne su nam nove ideje za rješavanje tri najveća ekonomska problema našeg vremena: klimatske promjene, erozija srednje klase i siromaštvo. Prvi je egzistencijalna prijetnja našem fizičkom okruženju; drugi pokreće polarizaciju i potkopava demokratiju; a treći je moralna sramota za sve nas. Zato se čini da, budući da imamo porast autoritarizma i ekonomskog nacionalizma, nema mnogo razloga za optimizam na bilo kom od ovih frontova.

U svojoj novoj knjizi “Shared Prosperity in a Fractured World” (Zajednički prosperitet u fragmentiranom svijetu), ističem da rješenja za ove probleme već postoje. Ona se aktivno koriste širom svijeta, ali često ostaju ispod radara ili se ignorišu jer odstupaju od konvencionalnih pristupa.

Na prvi pogled, naša tri velika problema se razlikuju, a varijante njihovo rješavanja često izgledaju kao da su međusobno sukobljene. Mnogi smatraju da je zelena tranzicija nekompatibilna sa ekonomskim rastom, a da je jačanje srednje klase u razvijenim ekonomijama u suprotnosti sa interesima zemalja u razvoju. Ali svi oni podrazumijevaju zajednički, globalni zadatak: stimulisanje strukturne transformacije naših ekonomija kako bi se podstakle aktivnosti koje su “zelene” i pogoduju stvaranju boljih, produktivnijih radnih mjesta.

Industrijske politike su tradicionalno igrale ključnu ulogu u procesu ekonomske transformacije, prvo u razvijenim ekonomijama, a zatim i u uspješnim zemljama istočne Azije. Danas nam je potrebna ažurirana verzija iste strategije, uzimajući u obzir zahtjeve zelene tranzicije i činjenicu da proizvodnja više nije generator radnih mjesta (čak ni u zemljama u razvoju).

Već smo postigli značajan uspjeh u oblasti obnovljivih izvora energije. Iako ekonomisti dugo zagovaraju poreze na ugljenik ili ekvivalentne šeme ograničenja i trgovine emisijama kao najefikasniji način za smanjenje emisija, ali stvarni, spektakularni dobici u ovoj oblasti došli su zahvaljujući politici zelene industrije Kine. Orijentisana na nacionalne ciljeve, ali uglavnom sprovedena na lokalnom nivou od strane opštinskih vlasti, ova politika smanjila je troškove solarne, energije vjetra i električnih baterija do nivoa koji obnovljivu energiju sada čine jeftinijom od fosilnih goriva. Rezultat je ubrzanje zelene tranzicije, što je čak i neke od najpesimističnijih posmatrača navelo da povjeruju da se klimatska katastrofa može spriječiti.

Kineski pristup je simbol novog stila industrijske politike koji se značajno razlikuje od konvencionalne slike. On podrazumijeva značajnu saradnju između nacionalne vlade, lokalnih vlasti i biznisa. Iako su subvencije igrale značajnu ulogu, one su bile samo jedan od mnogih instrumenata, uključujući politike javnih nabavki i rizični kapital. Kineski pristup je bolje okarakterisati kao eksperimentalni i iterativni nego kao pristup diktata odozgo sa strogim uslovima.

Može li sličan pristup pomoći u stvaranju dobrih radnih mjesta i produktivnoj transformaciji koja je neophodna za očuvanje srednje klase i smanjenje siromaštva? Nažalost, i u razvijenim i u zemljama u razvoju, industrijska politika je nastavila da se orijentiše na proizvodne sektore, čak i kada je cilj bio stvaranje ili održavanje zaposlenosti. Svakako, proizvodnja ostaje relevantna i važna za zelenu tranziciju, za obezbjeđivanje otpornosti lanca snabdijevanja i za nacionalnu bezbjednost. Ali automatizacija i globalna konkurencija učinile su je sektorom koji otpušta radnu snagu - čak i u Kini, koja ostaje svjetska industrijska supersila. Nemamo mnogo izbora nego da se oslonimo na usluge za vrste produktivnih radnih mjesta koja služe kao put ka srednjoj klasi.

Srećom, i u razvijenim i u zemljama u razvoju, na lokalnom nivou postoje mnogi eksperimenti u kojima partnerstva između vladinih agencija i privatnog sektora ili građanskih grupa donose značajne ekonomske transformacije. Ove lokalne inicijative možda ne izgledaju kao tradicionalne industrijske politike, ali su slične kineskoj strategiji. One uključuju iterativnu saradnju i pružanje javnih doprinosa (profesionalna obuka, pomoć biznisu, regulatorna pomoć, priprema lokacija za gradnju) uz subvencije za iznalaženje novih poslovnih mogućnosti i ublažavanje ograničenja.

Na nacionalnom nivou ekonomske vlasti mogu da se oslanjaju na ove modele. Administracija bivšeg američkog predsjednika Džoa Bajdena sprovodila je “konkurse” u kojima su lokalne agencije za ekonomski razvoj bile pozvane da podnesu predloge za federalno finansiranje. Takav pristup ne samo da obezbjeđuje nove resurse, već i podstiče lokalne aktere da prevaziđu probleme kolektivnog djelovanja i razviju zajedničku viziju za budući razvoj. Nažalost, obim ovih programa blijedio je u poređenju sa ključnim industrijskim politikama vlasti, Zakonom o čipovima i nauci i Zakonom o smanjenju inflacije, koji su uglavnom bili usmjereni na industriju.

Nacionalne vlade, posebno u razvijenim ekonomijama, takođe mogu igrati ogromnu ulogu usmjeravanjem inovacija na način koji je pogodniji za radnu snagu. Mnoge uslužne industrije - maloprodaja, skladištenje, logistika - već su imale koristi od uvođenja novih digitalnih tehnologija, ali privatne korporacije nemaju uvijek na umu interese radnika. One više vole da koriste novu tehnologiju za praćenje radnika i izvlačenje maksimuma iz njih, nego da im daju autonomiju i omoguće im da obavljaju širi spektar zadataka. Generisanje tehnologija koje bi osnažile radnike u tradicionalno nisko plaćenim poslovima, kao što su njega starih i djece, maloprodaja i prehrambene usluge, zahtijeva posvećen napor države, sličan onom koji nam je potreban za obnovljive izvore energije.

Moja knjiga nudi i upozorenje i osnovu za nadu. U njoj pokazujem da je naš trenutni politički meni neadekvatan zadacima koji su pred nama i da će sigurno stvoriti ozbiljne sukobe među ciljevima. Da bismo se istovremeno suočili sa klimatskim promjenama, obnovili srednju klasu i smanjili globalno siromaštvo, moramo da odstupimo od ustaljenih načina razmišljanja i razmotrimo nove pristupe. Dobra vijest je da nije ni neizvodljivo ni prekasno da krenemo boljim putem i da ga ne možemo nazvati nerealnim. Sjeme ovih inovativnih pristupa već je posijano u praktičnim mjerama širom svijeta. Ne treba nam revolucija već samo rekonfiguracija naših prioriteta i politika.

Unutrašnja politika i odsustvo globalne saradnje često isključuju varijante koje ekonomisti i drugi tehnokrati smatraju preferiranim opcijama. Ali oni ne isključuju druge pristupe koji su u stvarnom svijetu često i efikasniji.

Autor je profesor međunarodne političke ekonomije na Univerzitetu Harvard

Copyright: Project Syndicate, 2025. (prevod: N. R.)

( Dani Rodrik )