Zlo se ponavlja kad se lekcije ne nauče: Od progona Roma iz Danilovgrada do „lova na Turke“

Serija ksenofobnih incidenata na račun državljana Turske u više crnogorskih gradova ukazala je da lekcije iz jednog od tragičnijih događaja devedesetih na teritoriji Crne Gore - progona Roma iz Danilovgrada - nijesu naučene.

Prema dokumentima iz odluke Komiteta za torturu Ujedinjenih nacija (UN) o slučaju “Danilovgrad” iz novembra 2002. godine, 14. aprila 1995. danilovgradskoj policiji je oko 22 časa prijavljeno da su dvojica maloljetnih Roma navodno silovali maloljetnu S. B, nakon čega je policija oko ponoći ušla u tadašnje romsko naselje Božova Glavica, pretresla jedan broj kuća i privela sve mlade Rome koji su se zatekli u naselju.

U to vrijeme, oko 200 mještana okupilo se ispred policijske stanice, tražeći od Skupštine opštine (SO) Danilovgrad da donese odluku o protjerivanju Roma iz tog grada, prijeteći da će “istrijebiti” Rome i spaliti njihove kuće. Prema objavljenim dokumentima, između četiri i pet sati ujutro, dva romska dječaka su pod prinudom priznala da su silovali S. B. (nikad nije utvrđeno da su maloljetni Romi silovali S.B).

Policija je potom ostale uhapšene Rome pustila, kazavši im da oni i njihove porodice moraju odmah pobjeći iz Danilovgrada, jer postoji opasnost da će ih linčovati. U isto vrijeme, prema pisanju UN-a, policajac Ljubo Radović i inspektor Branko Mićanović su poručili preostalim Romima u naselju da odmah napušte Danilovgrad, pošto “niko ne može da im garantuje bezbjednost, niti da im pruži zaštitu”.

Oko osam sati izjutra 15. aprila, grupa mještana upala je u romsko naselje i počela njegovo uništavanje - kuće i barake su spaljene, stvari od vrijednosti opljačkane, a stoka ubijana. Kako piše u dokumentima UN-a, dok se dešavao pogrom Roma danilovgradska policija je posmatrala cijeli događaj, “blago pokušavajući” da ubijede neke od napadača da se smire dok SO ne donese odluku o protjerivanju.

Oni koji ne mogu da se sjete prošlosti osuđeni su da je ponavljaju", napisao je 1905. godine špansko-američki filozof Džordž Santajana

Nekoliko dana kasnije, ostaci romskog naselja su potpuno uklonjeni, pa je zbrisan svaki trag postojanja Roma u Danilovgradu, dok je na zgarištu naselja izgrađena Policijska akademija - bez ikakvog obilježja šta se na tom mjestu desilo.

“Vijestima” su iz Zavoda za školstvo rekli da se o događaju u Danilovgradu, prema nastavnim planovima, ne uči na bilo kom nivou obrazovanja.

“Prema podacima Zavoda za školstvo, ta tema nije pronađena u nastavnim planovima i nije obrađivana u planovima kao zasebna tematska cjelina”, kazali su.

Masa koja traži “pravdu”

Da se u Crnoj Gori ne uči iz vlastite prošlosti, pokazalo se i tri decenije kasnije, kad su građani, kao i 1995, na svoju ruku, s ulice, počeli da sprovode “pravdu” nasiljem i zastrašivanjem, izigravajući policiju pred njenim očima.

U noći 25. oktobra policiji je prijavljeno da je došlo do tuče u podgoričkom naselju Zabjelo, u kojoj je nožem ranjen M. J. (25). Dan kasnije, grupa građana Zabjela pokušala je fizički da se “obračuna” s trojicom državljanima Turske, koji su se potom zabarikidirali u jednom kazinu u tom naselju. Grupa okupljena ispred kazina neprimjereno je skandirala Turcima, a policija je ipak uspjela da ih izvede iz objekta, privevši dvojicu. Istu noć, policija je sprovodeći racije uhapsila još 45 turskih državljana.

Potom je uslijedila serija ksenofobnih incidenata širom države - u Podgorici, Baru i Herceg Novom demolirani su lokali turskih državljana, zapaljen je automobil u vlasništvu Turaka, organizovane su “narodne patrole” koje su po podgoričkim naseljima “tražile Turke” (pod pratnjom policije), a ispred zgrade Vlade se s protesta pozivalo na protjerivanje Turaka iz Crne Gore.

Zbog napada na M. J. policija je prvobitno uhapsila po jednog državljana Truske i Azerbejdžana, a određeno im je bilo i zadržavanje,ali je kasnije utvrđeno da su oni u vrijeme incidenta bili na svom smještaju. Objašnjavajući zašto su bili zadržani, Uprava policije (UP) je saopštila da ih je M. J. bio prepoznao kao napadače. Dva državljana Azerbejdžana potom su uhapšeni zbog napada. Ksenofobnoj atmosferi u državi brzo je podlegla Vlada, koja je dva dana nakon incidenta privremeno uvela vize državljanima Turske.

U prvom slučaju - Romi, građani Crne Gore, manjinski narod, u drugom - državljani Turske, sa, uglavnom, privremenim boravkom u državi. Zajedničko za oba - masa koja hoće “pravdu”, ne mareći za institucije. U prvom slučaju - uspjela je u zlom naumu, praktično potčinivši sebi policiju. U drugom se situacija smirila, ali je “divljanje” podsjetilo na događaj iz Danilovgrada.

Ipak, do određenog napretka jeste došlo. Za uništenje romskog naselja i progon njegovih stanovnika niko nije procesuiran, iako su postojali dokazi i izjave učesnika, dok je uhapšen osumnjičeni za paljenje automobila turskog državljanina, osam osoba je privedeno zbog širenja nacionalne i vjerske mržnje i nasilja, više ljudi je uhapšeno zbog sumnje da su pripremali napad na Turke bejzbol palicama... Međutim, osumnjičeni za demoliranje lokala još nisu lišeni slobode.

Beriša: Promijenili se zakoni, ne i svijest

Izvršni direktor nevladine organizacije (NVO) “Koračajte sa nama” Elvis Beriša je 1995. kao dijete morao s porodicom da bježi iz Danilovgrada. On je juče “Vijestima” rekao da, nažalost, izgleda da društvo nije naučilo dovoljno.

“Govorim to, ne samo kao neko ko se bavi ljudskim pravima, već i kao dijete koje je 1995. s porodicom moralo da bježi iz Danilovgrada, dok su naše kuće gorjele, a oni koji su trebali da nas štite - ćutali i posmatrali. Policija i vatrogasci su tada štitili okolne kuće, dok su naše nestajale u plamenu. Tadašnji predsjednik opštine (Milorad Kadić) je svojim zapaljivim izjavama podržavao građane koji su pozivali na linč”, kazao je on.

Ocjenjuje da se trideset godina kasnije, ponovo može svjedočiti istim obrascima - “kad se dogodi incident, najprije se traži kolektivna krivica i stvara atmosfera linča”.

“Nedavni događaji s turskim državljanima pokazuju da se suštinski nismo suočili s prošlošću, već je samo potiskujemo dok ne izbije nova mržnja. Promijenili su se zakoni, ali ne i svijest. Dok institucije ne pokažu da je svaka mržnja neprihvatljiva, i da se nasilje nad manjinama tretira jednako ozbiljno kao i nad bilo kim drugim, ne možemo govoriti o napretku - već o ponavljanju grešaka”, navodi sagovornik.

Prema njegovim riječima, crnogorsko društvo često samo glumi emancipaciju - na papiru je tolerantno, demokratsko i evropsko, ali u praksi reaguje isto kao prije trideset godina - emocijom, predrasudom i strahom od “drugih”.

Beriša je poručio da država ima zakone, strategije i akcione planove, ali da se emancipacija ne mjeri dokumentima, već ponašanjem ljudi i institucija u kriznim trenucima.

“Kada policija ne reaguje na vrijeme, kad političari daju zapaljive izjave, ili kad mediji podstiču paniku - to pokazuje da formalni napredak nije dovoljan. Ako želimo istinsku emancipaciju, moramo prestati da je glumimo. Potrebno je obrazovanje, odgovornost i hrabrost da priznamo da još uvijek postoji sistemska diskriminacija. Tek kad to prihvatimo, možemo govoriti o promjeni - a ne o prividu promjene”, poručio je on.

Uoči incidenta u podgoričkom naselju Zabjelo, pojedini političari iz vladajućih partija su u javnost iznosili netačne informacije da se u Crnoj Gori nalazi 110.000 Turaka, navodeći da se radi o “ozbiljnom broju za malu državu kao što je naša”.

Dan nakon incidenta, UP saopštila je da zaključno s 30. septembrom 2025, 13.308 državljana Turske posjeduje dozvolu za privremeni boravak ili privremeni boravak i rad, dok 87 osoba iz te države ima odobren stalni boravak u Crnoj Gori.

Policija je to saopštila, kako su kazali, “imajući u vidu da se u javnosti u posljednje vrijeme pojavljuju proizvoljne i netačne interpretacije podataka o broju državljana Turske koji borave u Crnoj Gori”.

Prelević: Značajna odluka komiteta UN-a

Pravni zastupnik danilovgradskih Roma, advokat Dragan Prelević, rekao je “Vijestima” da događaj u Danilovgradu pada u vrijeme završetka rata u Bosni i Hercegovini.

“To je početak ljeta 1995, kad se na području Danilovgrada dešavaju razni drugi incidenti motivisani tom nacionalnom netrpeljivošću, među poznatijim je i napad i iseljavanje muslimanske porodice Laličić, poslije višestrukih napada”, rekao je.

Naveo je da je to bilo jedno “jako opasno” vrijeme, te da je raspoloženje policije i čitavog državnog aparata bilo “nacionalističko i puno mržnje” prema svima manjimama, a naročito muslimanima i Romima.

Konstatovao je da je u takvoj atmosferi došlo do paljenja kompletnog romskog naselja u Danilovgradu i da su svi Romi iz tog grada - jednostavno morali da pobjegnu. Naveo je da su su se nekoliko mjeseci krili u predgrađima Podgorice, u šumama na periferiji prema Tuzima, jer su i dalje bili progonjeni.

“Te tzv. narodne patrole su dolazile, tražile ih... Sve je bilo motivisano incidentom između maloljetnika, koji su imali 14-15 godina. Djevojčica je prijavila, odnosno njeni roditelji su prijavili navodno silovanje, što nikad nije, pouzdano utvrđeno. Međutim, ono što se desilo je da se više stotina ljudi okupilo i u prisustvu policije spalilo kuće Roma”, dodao je Prelević.

Objasnio je da su progonjeni Romi uspjeli da se spasu, te da su mu nakon nekoliko mjeseci javili, a da su onda započeti i pravni postupci koji su tad bili mogući.

“Postupak pred Osnovnim sudom u Podgorici se razvlačio, to je bilo očigledno odugovlačenje postupka, dok mi ni to nismo iznjeli pred Komitet UN-a protiv torture i uspjeli smo da 2002. godine dobijemo jednu vrlo značajnu odluku tog komiteta, koja je prvi put utvrdila nehumano postupanje i ponižavajuće nečinjenje, zbog toga što država nije zaštitila te ljude, a morali su. Policija je bila prisutna, ali je samo pazila na svoje automobile”, ističe sagovornik.

“Stil Kju kluks klana”

Prelević je kazao da je UN-ov komitet bio vrlo eksplicitan da se moraju nadoknati štete, te da je, uzimajući u obzir odluku tog tijela, s Vladom postignuto poravnanje na 985.000 maraka.

“To je bio značajan iznos, do tada nisu nikada ostvarene naknade štete u tom obimu. Ja to iskreno povezujem s tim što su oštećeni Romi imali jednu jaku podršku liberalnih medija u Crnoj Gori, nevladnih organizacija itd... Taj predmet je bio dosta prisutan u javnosti, a s druge strane 2000. godina je godina početka dekade Roma u Ujedinjenim nacijama”, naveo je.

Rekao je da sumnja da bi takva odšteta bila plaćena da nije bilo odluke Komiteta, ali da se tadašnja crnogorska vlast tad već borila za nezavisnost i međunarodnu legitimaciju, pa da takva odluka nije mogla da da bude ignorisana.

Prema njegovim riječima, danilovgradski Romi nisu bili nikakvi nomadi, već su decenijama živjeli u Danilovgradu, a njih desetak radilo u opšinskim i komunalnim službama.

“Oni su odmah dobili otkaze zato što nisu došli na posao nekoliko dana poslije paljenja njihovog naselja i nikada nismo uspjeli da ih vratimo na posao. Znači i to je bio jedan segment, država je bila vrlo uporna da oni izgube posao zato što nisu došli na posao, kad su im kuće bile zapaljene”, naveo je on, dodajući da je čitav narativ bio u stilu “Kju Kluks Klana” (Ku Klux Klan) - američke rasističke organizacije s ideologijom superiornosti bijele rase.

Prelević je ocijenio da je progon danilovgradskih Roma, ipak, imao epilog u kom je utvrđeno kršenje ljudskih prava i odgovornost države.

“... Država je na kraju isplatila neku naknadu štete i napravila kakvu takvu satisfakciju, iako su u stvarnosti oni (Romi) bili potpuno iščupani iz svojih života”, dodao je.

Niko nije odgovarao

Prema dokumentima iz odluke Komiteta UN-a protiv torture, iako nije preduzela ništa da zaustavi uništenje romskog naselja, policija se pobrinula da se vatra ne proširi na okolne zgrade. Policija i istražni sudija Osnovnog suda u Danilovgradu su kasnije sačinili izvještaj o uviđaju na licu mjesta u vezi s štetom počinjenom od strane učesnika u pogromu.

U odluci se navodi da zvanična policijska dokumenta, kao i izjave jednog broja policajaca i svjedoka, ukazuju da su u razaranju romskog naselja učestvovali - Veselin Popović, Dragiša Makočević, Gojko Popović, Boško Mitrović, Joksim Bobičić, Darko Janjušević, Vlatko Cacić i Radojica Makočević.

Dodaje se i da postoje dokazi da su policajci Miladin Dragaš, Rajko Radulović, Dragan Burić, Đorđije Stanković i Vuk Radović bili prisutni tokom nasilja, a da nijesu učinili ništa ili bar ne dovoljno kako bi zaštitili romske stanovnike i njihovu imovinu.

Kako piše u dokumentima UN-a, 17. aprila 1995. policija je privela na saslušanje 20 osoba, a citirana je i izjava Veselina Popovića:

“... A nakon toga sam primijetio plamen u jednoj baraci po čemu sam zaključio da je narod počeo da pali barake, tako da sam ja pronašao nekoliko komada sunđera koje sam zapalio upaljačem koji sam imao kod sebe i tako zapaljene bacio na dvije barake od kojih se u jednoj uhvatio plamen”.

Popoviću je tada određen pritvor, a tužilaštvo je protiv njega pokrenulo postupak.

U odluci se navodi i da je 22. juna 1995, istražni sudija danilovgradskog suda policajca Miladina Dragaša, a da je on tom prilikom izjavio, u suprotnosti sa zvaničnim izvještajem koji je on (Dragaš) sačinio 16. aprila 1995, da nije vidio nikoga da baca bilo kakvu zapaljivu napravu, te da ne može da prepozna nijedno od umiješanih lica.

Krajem januara 1996, tužilaštvo u Podgorici je usljed “nedostatka dokaza” odustalo od krivičnog gonjenja Popovića, a 8. februara 1996. godine - istraga je obustavljena.

U odluci UN-a navedeno je da su danilovgradski Romi, pošto su istjerani iz svojih kuća i pošto im je imovina potpuno uništena, pobjegli na periferiju Podgorice, gdje su se u toku prvih nedjelja, po incidentu, krili po parkovima i u napuštenim zgradama.

“Od lokalnih Roma, koji su ih snabdijevali osnovnim prehrambenim proizvodima, saznali su da ih grupe razjarenih muškaraca neromske nacionalnosti traže po romskim predgrađima Podgorice. Prognani danilovgradski Romi i dalje žive u Podgorici u teškoj bijedi, improvizovanim skloništima ili napuštenim zgradama, prisiljeni da rade na podgoričkoj deponiji ili da prose kako bi preživjeli”, piše u dokumentu.

Beriša: Odgovorna vlast ne reaguje impulsivno

Elvis Beriša ocijenio je da posebno zabrinjava “diplomatski kiks” koji je uslijedio nakon incidenta u podgoričkom naselju Zabjelo, kad je Vlada odlučila da ukine bezvizni režim turskim državljanima.

“Takva odluka je ishitrena, nepravedna i u suprotnosti s osnovnim principima pravde i međunarodnih odnosa. Ne možete cijelu zajednicu kažnjavati zbog postupaka nekoliko pojedinaca - to je upravo logika koja je i 1995. dovela do progona Roma iz Danilovgrada”, kazao je on.

Poručio je da odgovorna vlast ne reaguje impulsivno, već smiruje situaciju, šalje poruku razuma i poštovanja prava svakog čovjeka, bez obzira na nacionalnost ili vjeru.

Dodao je i da su jednako važan problem i mediji, kazavši da su “u ovoj situaciji dali previše prostora ksenofobnim i zapaljivim izjavama”.

“Umjesto da doprinesu smirivanju tenzija i zaštiti javnog interesa, pojedini mediji su svojim naslovima i prilozima podsticali predrasude i strah. To nije sloboda medija, to je zloupotreba uticaja”, konstatovao je.

Beriša je rekao da sloboda nosi i odgovornost, a da mediji moraju biti svjesni da svaka riječ ima posljedicu, pogotovo kad društvo već “gori od netrpeljivosti”.

( Balša Rudović )