Kako međunarodne krize pomažu autoritarnim liderima

Napad Donalda Trampa na američke demokratske institucije, tokom proteklih devet mjeseci, postao je posebno mračan simptom globalnog pada demokratije. Ipak, Tramp je samo iskoristio procese koji su započeli mnogo prije njegovog povratka u Bijelu kuću.

Nekoliko faktora je doprinijelo tome da demokratija, globalno, ustukne. Autoritarni režimi konsoliduju vlast usavršavajući svoje metode kontrole, od izbornog inženjeringa i digitalnog nadzora do pravnih i institucionalnih manipulacija. Osim toga, autoritarni lideri često jedni drugima pružaju političku i ekonomsku podršku: uzmite, na primjer, bliske veze između kineskog predsednika Sija Đinpinga i ruskog predsjednika Vladimira Putina. Može se, takođe, tvrditi da nedostaci nekoliko ključnih demokratija (ne najmanje Sjedinjenih Država) smanjuju privlačnost ovog modela.

Međutim, jačanje autoritarnih režima se zbog dubokih promjena u međunarodnom poretku često zanemaruje. U današnjem sve multipolarnijem svijetu, širenje regionalnih geopolitičkih sukoba postalo je blagodet za rivalske autoritarne sisteme (u takvim sistemima se održavaju izbori, ali oni iskrivljuju politički pejzaž u svoju korist).

Vodeći primjer je agresivni rat Rusije u Ukrajini, koji je uoči odlučujućih izbora, na unutrašnjem planu, ojačao pozicije Viktora Orbana i Redžepa Tajipa Erdogana.

Ruska invazija na Ukrajinu dogodila se otprilike mjesec dana prije parlamentarnih izbora u Mađarskoj, 3. aprila 2022. Orban je neumorno tvrdio da samo on može da osigura bezbjednost Mađarske. Za razliku od opozicije, čije je pripadnike prikazivao kao nesmotrene ratne huškače (na kraju krajeva, oni su željeli da pomognu odbrani Ukrajine), Orban je obećao da će zaštititi Mađare od ovog rata. I mnogi građani, pod uticajem provladinih medija, zapravo su počeli da gledaju na Orbana kao na garanta mira - do te mjere da su čak i pristalice opozicije počele da se plaše da bi promjena vlade mogla da uvuče Mađarsku u sukob.

Orban je ovaj rat iskoristio i u Briselu, prijeteći da će blokirati pomoć Evropske unije Ukrajini ukoliko Evropska komisija ne odmrzne sredstva prethodno dodijeljena Mađarskoj. Zatim je to kod kuće predstavio kao svoj trijumf nad evropskim elitama koje su željele da potroše “mađarski novac na Ukrajince”. Provladini mađarski mediji ponovili su tvrdnje Kremlja, okrivljujući sankcije EU, a ne rusku intervenciju, za ekonomske probleme Mađarske. Orbanove dugogodišnje veze sa Putinom predstavljene su kao dokaz njegove sposobnosti da obezbijedi jeftine zalihe energije, dok bi glasanje za opoziciju moglo dovesti do nestašice. Koalicija koju predvodi Orbanova stranka Fides osvojila je dvotrećinsku većinu u parlamentu, zadržavajući svoju dominaciju i učvršćujući moć.

Slični trendovi primijećeni su i u Turskoj. Uoči predsjedničkih izbora u maju 2023. godine, Erdogan je naglašavao svoje lične diplomatske napore u ukrajinskom ratu, uključujući i sporazum o žitaricama u Crnom moru. U borbi sa glavnim rivalom, koji je imao podršku širokog opozicionog saveza, Erdogan je sebe predstavio kao jedinog lidera sposobnog da zaštiti Tursku od tog sukoba, i istovremeno ojača njen globalni uticaj. Provladini mediji su upozoravali da bi pobjeda opozicije dovela do stapanja sa Zapadom u ovom ratu. Trka je bila tijesna, zahtijevala je drugi krug, ali je Erdogan pobijedio.

U sferi ekonomije, Erdogan je naglašavao odbijanje Turske da uvede sankcije slične zapadnim: obim trgovine sa Rusijom je odmah naglo porastao; ruski turisti i kompanije su hrlili u zemlju da troše novac; Kremlj je dozvolio Turskoj da odloži plaćanje gasa vrijedno milione dolara. Godine 2022, ruska državna korporacija Rosatom je prebacila 15 milijardi dolara svojoj turskoj podružnici kako bi garantovala nastavak izgradnje nuklearne elektrane Akuju, koja je otvorena samo nekoliko nedjelja prije izbora. Ovo je pomoglo u ublažavanju ekonomskih problema koje je stvorila Erdoganova nestandardna politika i omogućilo mu da sebe predstavi nezamjenjivim kada je riječ o prosperitetu Turske.

Štaviše, dronovi turske proizvodnje na bojnom polju u Ukrajini postali su simbol nacionalnog ponosa i tehnoloških dostignuća zemlje. Kao glavni turski izvozni proizvod u odbrambenoj industriji, ovi jeftini, ali smrtonosni dronovi dospjeli su u prvi plan spoljnopolitičkih diskusija, zajedno sa još jednim vojnim dostignućem kojim se Erdogan hvalio tokom predizborne kampanje 2023. godine: izgradnjom prvog univerzalnog desantnog broda u zemlji, sposobnog da nosi dronove i helikoptere.

Naglašavanje teme odbrane pojavilo se čak i prije ukrajinskog rata. O turskoj vojnoj podršci Azerbejdžanu tokom Karabahskog rata 2020. godine (uključujući i snabdijevanje dronovima) široko je izvještavano i to je takođe povećalo Erdoganov legitimitet na unutrašnjem planu.

Iz političkih dešavanja u Mađarskoj i Turskoj od početka ruske invazije na Ukrajinu mogu se izvući tri zaključka. Kao prvo, međunarodne krize ne otkrivaju uvijek slabosti autoritarnih režima; one isto tako lako mogu postati prilike za konsolidaciju vlasti, marginalizaciju protivnika i dobijanje spoljne podrške.

Drugo, važno je raspoloženje javnosti. Nedostatak snažnog antiruskog raspoloženja u Mađarskoj i Turskoj omogućio je Orbanu i Erdoganu da saradnju sa Kremljom predstave kao pragmatičnu, a ne izdajničku. Kada je javno mnjenje podijeljeno, autoritarnim liderima koji su već na vlasti je lakše da manipulišu krizama u svoju korist.

Na kraju, važno je djelovanje učesnika u regionalnim geopolitičkim sukobima. Putinova spremnost da napravi ekonomske ustupke, finansijske transfere i propagandnu podršku pomogla je Orbanu i Erdoganu da izdrže domaći pritisak.

Mađarska i Turska su podsjetnik da promjenljiva globalna dinamika može uticati na opstanak konkurentnih autoritarnih režima. Budući da se svijet kreće ka multipolarnosti, a uticaj srednjih sila raste, regionalnih sukoba će, vjerovatno, biti više. A ako sudimo po turbulencijama koje je izazvao ukrajinski rat, ovakve krize će vjerovatnije više jačati autoritarne režime nego što će ih slabiti.

Autorka je profesorica međunarodnih odnosa na Univerzitetu Sabandži i direktorica Istanbulskog centra za politiku

Copyright: Project Syndicate, 2025. (prevod: N. R.)

( Senem Aydın-Düzgit )