Skrivena istorija krvavih devedesetih: Svega četiri šture lekcije u udžbenicima o raspadu SFRJ i ratnim strahotama

Krvavi raspad Jugoslavije devedesetih godina prošlog vijeka stao je u svega četiri šture lekcije u udbženicima istorije za osnovnu i srednju školu.

Decenija koju su obilježile užasne posljedice sukoba u ratom zahvaćenim državama regiona i ostavile trag u praktično svakom domaćinstvu Crne Gore, kroz mobilizacije, izbjegličke kolone i ekonomsku neizvjesnost, u nastavnim programima obrađena je, uglavnom, površno, bez smještanja u širi kontekst, bezličnom terminologijom.

Brojni ratni zločini počinjeni na teritoriji Crne Gore od 1991. do 1999. uopšte se ne pominju, a napad na Dubrovnik u oktobru 1991. godine, crna mrlja u savremenoj crnogorskoj istoriji, zavrijedio je tek jednu rečenicu.

O raspadu Jugoslavije i ratovima u udžbeniku za završni razred osnovne škole samo je jedna lekcija, a maturanti bi trebalo da uče tri kratke lekcije. U oba slučaja te nastavne cjeline su na samom kraju udžbenika, što znači da se obrađuju i na samom kraju školske godine, a nije rijetkost i da se ne obrađuju.

Više nastavnika istorije iz crnogorskih osnovnih i srednjih škola odbili su da za “Vijesti”, bar nezvanično, kažu na koji način predaju o tom razdoblju, kakvu terminologiju koriste i koliko truda ulažu da oskudnu faktografiju iz udžbenika smjeste u širi kontekst.

Nastavnik istorije u jednoj od gimnazija na sjeveru, međutim, priznaje da ne može izbjeći nelagodu kad se na kraju školske godine dođe do lekcije o devedesetim. Kaže da se dok govori u učionici o tom periodu osjeća kao “da hoda po minskom polju”.

“Neka se i ne stigne do te lekcije, koja dolazi na red sredinom maja. Držim se striktno onoga što piše u knjizi, ne pokušavam da proširujem i, iskreno, jako mi je nelagodno, jer se bojim da neke od činjenica koje pamtim iz tog perioda, a koje bih, eventualno, detaljnije saopštio u učionici, ne bude shvaćeno kao moj lični stav i ‘politika’. Mislim da je premala vremenska distanca od tih događaja da bi se oni mogli koliko-toliko stručno i bez opterećenja prezentovati učenicima. S druge strane, ne znam sa kakvim informacijama o devedesetim dolaze učenici koji su, iako maturanti, ipak djeca, pa je i to izazov”, kaže nastavnik koji je zamolio da mu se ime ne pominje.

Dominantnom trendu kod tadašnje vlasti, ali i opozicije, nije odgovaralo da se uloga Crne Gore u ovom periodu objektivno prikaže, pa su mnogi događaji izostavljeni ili minimalizovani, što je ostavilo značajne praznine u znanju mladih o ovom važnom istorijskom periodu

Da je nivo i kvalitet podučavanja o ratnim dešavanjima tokom posljednje decenije 20. vijeka i dalje neadekvatan, pokazuju i istraživanja Centra za građansko obrazovanje (CGO).

Saradnica na programima u toj NVO Maja Marinović upozorava da “objektivno gledajući, te teme se gotovo i ne obrađuju u školama u Crnoj Gori.”

Prema njenim riječima, glavni razlog koji se navodi je da se ove teme nalaze na kraju nastavnih planova i programa za završne razrede, pa se jednostavno ne stigne do njih.

“No, iskreniji nastavnici i profesori će navesti i da nisu zadovoljni kvalitetom samih lekcija, da nemaju dovoljno znanja ili da nisu adekvatno obučeni za tretiranje kompleksnih i osjetljivih tema. Istraživanja CGO-a potvrđuju da je nivo i kvalitet podučavanja o ratovima 90-ih i dalje neadekvatan. Na primjer, prema istraživanju na opštoj populaciji iz 2025. godine, 71,8 odsto građana i građanki prepoznaje da je Crna Gora učestvovala u ratovima 90-ih, dok je među mladima (istraživanje od kraja 2024. godine) taj procenat znatno niži, svega 59 odsto. Dakle, ti podaci opominju na nedostatak znanja među mladima o događajima 90-ih i posljedice činjenice da formalno obrazovanje ovu temu ne obrađuje na odgovarajući način”, kaže Marinović.

Preskočeni ključni događaji i nejasno prikazana odgovornost

Kada je riječ o udžbenicima, CGO kontinuirano ukazuje na neadekvatnu i šturu obradu tema, s preskakanjem ključnih događaja i nejasno prikazanom odgovornošću aktera. Nalazi istraživanja te organizacije iz 2024. godine pokazuju da među mladima koji su učili o 90-im, najviše njih navodi da su učili o NATO bombardovanju SRJ (85,5 odsto) i ratu na Kosovu (78 odsto), “dok su ostali važni događaji mnogo manje zastupljeni”.

Posebno je zabrinjavajuće, kaže Marinović, što veliki broj mladih ne zna, ili nije siguran, da li su učili o pojedinim događajima, uključujući i pitanje da li je na teritoriji Crne Gore bilo ratnih zločina. Ti podaci, ocjenjuje ona, opominju na neophodnost sistematskog i sveobuhvatnog pristupa obrazovanju o ratnim devedesetim, kako bi se mladi osposobili za kritičko razumijevanje prošlosti i aktivno građansko djelovanje u sadašnjosti.

“Analiza udžbenika pokazuje da se period 90-ih godina u Crnoj Gori uglavnom predstavlja kao vremenska kriza, bez jasnog osvrta na ulogu Crne Gore u sukobima i bez sagledavanja direktnog uticaja rata na crnogorsko društvo. Niti jedan ratni zločin počinjen na teritoriji Crne Gore nije naveden, dok se napad na Dubrovnik pominje, ali isključivo u kontekstu regionalnog sukoba, bez povezivanja sa Crnom Gorom. Jedino je Srebrenica adekvatno pomenuta”.

Marinović podsjeća da je riječ “o udžbenicima koji su stari, neki stariji i od decenije, a marginalizacija događaja iz 90-ih u njima odražava tadašnju politiku ‘netalasanja’ i ‘stavljanja stvari pod tepih’”. Dominantnom trendu kod tadašnje vlasti, ali i opozicije, kaže ona, nije odgovaralo da se uloga Crne Gore u ovom periodu objektivno prikaže, pa su mnogi događaji izostavljeni ili minimalizovani, što je ostavilo značajne praznine u znanju mladih o ovom važnom istorijskom periodu.

“Terminologija je uglavnom suzdržana, bez jasnih ocjena, ali i prenaglašavanja. Srebrenica, kao jedini zločin koji se nešto detaljnije pominje, označena je kao ‘masovni zločin’. Istovremeno, problem predstavlja pretjerano isticanje pojma ‘građanski rat’ kao opšteg opisa stanja u 90-im godinama. Takva, nepotpuna i netačna formulacija, izbjegava preciznu ocjenu agresije koje su pojedine strane izvršile tokom sukoba. Takođe, u udžbenicima se navode neprovjereni podaci, poput toga da je tokom NATO bombardovanja ‘stradalo između 1.200 i 2.500 stanovnika’, što nije potvrđen broj i stvara dodatnu konfuziju. Takav jezik i pristup, kroz relativizaciju i eufemizme, doprinosi nerazumijevanju događaja i otežava razvoj kritičkog mišljenja kod učenika”.

Znanje i razumijevanje od presudne važnosti

U CGO smatraju da “najveće praznine u podučavanju ratova 90-ih i srodnih tema u crnogorskim školama odnose se, prije svega, na nedostatak ključnih informacija i izostanak kvalitetnih metoda učenja”.

Marinović podsjeća da CGO kontinuirano ukazuje da se osjetljive i kontroverzne teme ne predstavljaju adekvatno. To ne znači, objašnjava ona, samo da nedostaju ključni podaci o događajima tog perioda, već i da kritičko razmišljanje i druge kompetencije kod učenika nisu razvijene kroz postojeći obrazovni pristup.

“S aspekta CGO-a, kao i stručnjaka koji se bave obrazovanjem i suočavanjem s prošlošću, nesporno je da su znanje i razumijevanje ratnog nasljeđa i zločina od presudne važnosti kako bi se spriječilo njihovo ponavljanje. Mladi moraju razumjeti izazove, probleme i mehanizme koji oblikuju današnje crnogorsko i regionalno društvo, što zahtijeva izučavanje perioda 90-ih - vremena kada su mnogi od tih procesa nastali. Treba naglasiti da vrijednost ovog znanja leži i u razvoju otpornosti mladih generacija na propagandu, manipulacije i ekstremizam, koji su tokom raspada bivše Jugoslavije često vodili u spiralu nasilja, društvenu krizu i produženu tranziciju”.

CGO, podsjeća ona, decenijama radi sa nastavnicima i nastavnicama, a u proteklih gotovo deset godina intenziviran je rad sa nastavnim kadrom društvene grupe predmeta, na kojima se ove teme mogu obrađivati, uz prethodne obuke i korišćenje pomoćnih nastavnih materijala.

“Prije oko deceniju, stav je bio da se nastavni kadar generalno ne osjeća dovoljno osposobljenim da predaju o osjetljivim temama ratova 90-ih. Danas, nakon niza obuka i dostupnih produciranih materijala, situacija se poboljšala. Međutim, neophodan je stalan rad i otvorene mogućnosti unapređenja znanja i vještina nastavnog kadra, a što zahtijeva i uključenje nadležnih institucija. I sami nastavnici i nastavnice ističu potrebu za javnim glasom institucija, kako bi se poslala poruka da je predavanje ovih tema važno i da nastavnom kadru koji to radi treba pružiti podršku i motivaciju”.

Svijest formirana iz vaninstitucionalnih izvora

Prema istraživanjima CGO, znanje mladih i opšte populacije o ratovima 90-ih uglavnom dolazi iz vaninstitucionalnih izvora - porodice, neposrednog okruženja, ličnih iskustava i medija, dok formalno obrazovanje ima znatno slabiji uticaj. Oslanjanje na lične narative umjesto na provjerljive činjenice, objašnjava Marinović, svjedoči o tome zašto je znanje mladih fragmentarno i često selektivno.

Nalazi istraživanja iz 2025. i 2021. godine (opšta populacija) i 2024. (mladi) pokazuju da dominantna većina (55 odsto) nije imala priliku da tokom formalnog obrazovanja uči o ovom periodu.

Od obima nastave u crnogorskim udžbenicima, mnogo problematičniji je način na koji su ove lekcije prezentovane. U udžbenicima je uglavnom prezentovan faktografski materijal, bez suštinskih objašnjenja i dublje problematizacije uzroka i posljedica ratnih sukoba

“Posljedica toga je nedovoljno poznavanje ključnih događaja, uključujući i one koji su se desili na teritoriji Crne Gore. Posebno je uočljivo da mladi rjeđe od opšte populacije prepoznaju ulogu Crne Gore u ratovima 90-ih, što je indikator nedostatka sistematskog, institucionalnog znanja”, kaže Marinović.

No, objašnjava, iako se mladima devedesete godine prošlog vijeka često čine “udaljenom prošlošću”, značajan dio prepoznaje da taj period i dalje oblikuje društvo u kojem žive. Prema istraživanju iz 2024. godine, podsjeća ona, većina mladih (79,6 odsto) smatra da su 90-te važne za naše društvo.

“Znači, mladi razumiju da se posljedice konflikata, tranzicione nepravde i nerazriješenih društvenih podjela i danas osjećaju. Međutim, zbog nedovoljne zastupljenosti ove teme u školama, samo 14,4 odsto mladih učilo je o 90-im tokom formalnog obrazovanja, njihovo interesovanje često ostaje površno. Posljedično, period 90-ih istovremeno se doživljava i kao daleka istorija i kao period koji utiče na savremene društvene procese, ali bez dovoljno znanja koje bi omogućilo dublje razumijevanje i kritičko promišljanje”.

U funkciji oblikovanja “poželjne istorijske svijesti”

Istoričar dr Adnan Prekić za “Vijesti” kaže da “bez obzira na nedostatak sveobuhvatnog, empirijskog istraživanja o nastavi devedesetih u crnogorskim školama, sve postojeće analize ukazuju na nedovoljnu zastupljenost sadržaja 90-ih u nastavnim planovima, kao i površan, dekontekstualizovan pristup ovoj temi u crnogorskim udžbenicima”.

To jasno, ocjenjuje on, ukazuje da su društveno-političke okolnosti dominantno oblikovale pristup prema nasljeđu 90-ih. Takođe, pokazuje, objašnjava on, i “očiglednu nespremnost političkih, intelektualnih i akademskih elita da otvoreno i bez političke opterećenosti u obrazovni sistem i pedagošku praksu uvedu jednu od najtraumatičnijih faza naše prošlosti”.

“Konkretno, u Crnoj Gori nastava o 90-im stala je u par kratkih osvrta na posljednjim stranama udžbenika. U udžbeniku za deveti razred osnovne škole cijela priča o devedesetim stala je u jednu lekciju, dok se u udžbeniku za četvrti razred srednje škole 90-te uče u tri kratke lekcije. Od obima nastave u crnogorskim udžbenicima, mnogo problematičniji je način na koji su ove lekcije prezentovane. U udžbenicima je uglavnom prezentovan faktografski materijal, bez suštinskih objašnjenja i dublje problematizacije uzroka i posljedica ratnih sukoba. O tome možda najslikovitije govori podatak da je jedna od najsramnijih stranica crnogorske istorije - napad na Dubrovnik 1991. godine, u udžbeniku za osnovnu i srednju školu objašnjen samo jednom rečenicom: ‘U napadu JNA na dubrovačku regiju učestvovali su i rezervisti iz Crne Gore’”, kaže Prekić.

On objašnjava da takva “dekontekstualizovana prezentacija podataka, lišena ozbiljnog didaktičko-pedagoškog okvira, ostavlja utisak da je ova tema uključena samo da bi se formalno popunio nastavni kurikulum, a ne da bi se suštinski razumio jedan formativni period naše prošlosti, koji i danas ima snažne konsekvence na naš javni diskurs”.

Prema riječima istoričara, u postsocijalističkim društvima, kao što je Crna Gora, udžbenici i nastava istorije skoro po pravilu predstavljaju jedan od ključnih mehanizama za institucionalnu legitimizaciju službenog narativa o prošlosti.

“Kao takvi, oni su u funkciji oblikovanja ‘poželjne istorijske svijesti’ kojom se legitimišu nacionalni ciljevi i interesi jedne države, nacije, odnosno zajednice. U tom ključu treba i čitati odnos prema nasljeđu devedesetih i potrebu da se jednim simplifikovanim i dekontekstualizovanim narativom predstavi nasljeđe 90-ih. Zato nikoga ne treba da čudi zašto u Crnoj Gori postoji osjećaj da se stvari iz 90-ih ponavljaju ili da one nikada nisu napustile naš javni prostor”.

Temeljni zaokret u načinu proučavanja i prezentacije znanja iz istorije je, poručuje Prekić, jedini način da objektivizujemo naš odnos prema prošlosti. Uloga obrazovanja u tom procesu je, kaže, presudna, a nastava istorije je ključni instrument za razvoj vještina i znanja kritičkog promišljanja, kao najpouzdanijeg mehanizma za pravilno i racionalno razumijevanje prošlosti.

Ministarstvo najavljuje analizu svih segmenata nastavnog procesa

Iz Zavoda za školstvo “Vijestima” nijesu odgovorili na brojna pitanja koja su se odnosila na način na koji crnogorski obrazovni sistem obrađuje ratove 90-ih, uključujući ulogu Crne Gore, ratne zločine i suočavanje s prošlošću. Ta institucija, između ostalog, zadužena je za predmetne programe, analizu i praćenje nastavne prakse, unapređenje kvaliteta obrazovanja...

Iz Ministarstva prosvjete, nauke i inovacija na ista pitanja stigao je šturi odgovor u kojem podsjećaju da je taj resor “u prethodnom periodu radio na sveobuhvatnoj Strategiji za desetogodišnji period, kojom je predviđena reforma obrazovanja na svim nivoima”.

Kako je kazala Svetlana Drobnjak, generalna direktorka Direktorata za predškolsko i osnovno obrazovanje, Strategiji će prethoditi sveobuhvatna analiza svih segmenata nastavnog procesa.

( Dragana Šćepanović )