U oblasti vještačenja potrebne su suštinske izmjene

Sudski vještaci imaju značajnu ulogu u donošenju presuda, kao i u rješavanju drugih pitanja, posebno u upravnim postupcima. Zakon o sudskim vještacima, koji je donijet 2016. godine i koji je još na snazi, sadrži izvjesne manjkavosti koje se odnose na postavljenje, ponovno postavljenje, nagrađivanje i plaćanje troškova vještacima, rokove za plaćanje, izdavanje odobrenja pravnim licima za vršenje vještačenja i tome slično. Zakonom je utvrđeno da imenovanje jednog člana u Komisiju za vještake pripada Udruženju sudskih vještaka. Udruženje sudskih vještaka Crne Gore očigledno nije, ni formalno ni po suštini, to udruženje koje bi trebalo da imenuje članove pomenute Komisije. Formalno, jer je ovo Udruženje osnovano prije donošenja važećeg zakona, kao NVU, i zato što mu je naziv drugačiji od naziva navedenog u Zakonu, a suštinski jer način rada i funkcionisanja udruženja nije zakonom uređen. Nije uređen način finansiranja, način organizacije, upisa, kao ni druga ovlašćenja koja bi trebalo da ima profesionalna organizacija. Umjesto da bude profesionalna, to je nevladina organizacija. Profesionalna, jer treba da okuplja licencirane stručnjake i nije udruženje građana, da bi bila NVU.

Iz javno objavljenih analiza, koje su radile razne organizacije, saznajemo da se postavljalo pitanje ponovnog postavljenja onih vještaka koji nijesu članovi USVCG. Budući da se u postupku ponovnog postavljenja od vještaka traži da dostave spisak predmeta u kojima su postupali, te da organi pred kojima su vještaci postupali, daju mišljenje o njihovom radu, to bi izjašnjenje ovih organa trebalo da bude dovoljno za ponovno postavljenje vještaka.

Sa druge strane, USVCG, u periodu od donošenja zakona, 2016. godine, pa do danas nije donijelo Program usavršavanja vještaka, što mu je bila obaveza, budući da je imalo namjeru da organizuje obuke vještaka i da izdaje mišljenje o vještacima koji su prisustvovali obukama. Od svog postojanja do danas, edukacije vještaka nije bilo. Možda zato što je i ne može biti, jer se vještaci usavršavaju kod institucija čiji nivo se ne može postići kroz edukaciju bilo koje NVO, pa ni ove.

Rezultati USVCG u prethodnom periodu su skoro neprimjetni i u odnosu na poboljšanje statusa vještaka. Nacrt zakona o sudskim vještacima, stavljen je na javnu raspravu 12. 11. 2025, a rok za dostavljanje primjedbi istekao je 02. 12. 2025. godine. Predloženi Nacrt, u kojem je učestvovalo USVCG, ne sadrži određenje u pogledu nagrade vještacima i naknade troškova za izvedene radnje u postupku vještačenja. Zakon o porezu na dohodak fizičkih lica predviđa oporezivanje druge samostalne djelatnosti, što vještačenje jeste, uz priznavanje standardnih troškova od 30%, te obračun poreza stopom od 15% na ostatak naknade. Ova stopa je povećana izmjenom zakona iz 2022, te su sve neisplaćene naknade vještacima iz ranijeg perioda oporezovane stopom od 15 % umjesto stopom od 9%, koja bi se primijenila da su naknade isplaćene blagovremeno. Dakle, zakon nije propisao ni iznose ni rokove za plaćanje na ime izvršenih radnji vještaku. Porez je povećan prije tri godine a naknada nije.

Nacrt zakona sadrži niz normi kojima se predviđa osnivanje komore, vještacima se nameće obaveza plaćanja članarine, koja treba da pokrije sve troškove komore koje ona bude imala. Iznos pojedinačne članarine zavisiće od broja članova komore, pri čemu broj njenih članova, odnosno vještaka uopšte, može vrlo lako postati upitan.

U analizi koju je radio CEMI, 2017. godine, navodi se da sudskih vještaka ima 980, a da su članovi USVCG njih 129, dok na dan 28. 10. 2025. u registru Ministarstva pravde stoji da sudskih vještaka ima 668 (spisak je iskidan, ali brojka može biti pogrešna u nekoliko vještaka). Dakle, za 8 godina broj vještaka u CG je opao za preko 30%. Budući da se iz spiska MP ne može zaključiti koliko je vještaka prvi put postavljeno u posljednjih par godina, dosadašnjim odnosnom sistema prema vještacima vrlo lako se može doći u situaciju da u narednih nekoliko godina broj vještaka opadne za još 30%. Pri tome, taj pad u pojedinim strukama može biti i 100% (tamo gdje ih je malo), te će oni koji ostanu imati obavezu da finansiraju rad komore, kao obavezne organizacije, koja im neće i ne može garantovati angažovanje. Ne zato što ne želi, već zato što to ne omogućavaju odredbe zakona o parničnom postupku, koji predviđa da u parnicama vještaka predlaže stranka koja predlaže vještačenje. U drugim postupcima, ako nije slično rješenje, onda makar mora da bude jasno propisano na koji način se obezbjeđuje ravnomjerno angažovanje. Ni propisivanje ravnomjerne zastupljenosti nije garancija da će biti angažovani, jer niko ne može prejudicirati da li će uopšte biti postupaka u kojima će njihova struka biti zastupljena. U analizi CEMI-ja navodi se da su naknade Komisiji i na ime polaganja ispita previsoke, ali u tom dijelu nije bilo izmjene u objavljenom Nacrtu. Naprotiv, predloženo je da se za rad u Komisiji dobija naknada za svaki mjesec kad ona zasijeda. Koliko će zasjedanja biti, vjerovatno će procijeniti sama Komisija.

Stoga je svakome ko poznaje pravni sistem Crne Gore jasno da zanimanje vještaka nije ono u kojem je angažovanje zagarantovano, da vještaci nijesu odgovorni što ih ima premalo ili previše, što usljed obaveza ne mogu da postignu da u zadatom vremenu urade predmete, jer vještačenje nije profesionalno zanimanje i tome slično, a da postoje brojni mehanizmi da se vještaci, koji ne poštuju obaveze, kazne na propisani način ili razriješe dužnosti.

Brisanje odredaba o nagradi vještaka i naknadama troškova, koji nijesu beznačajni, iako različiti od struke do struke, uvodi dodatnu nesigurnost kakva će naknada biti i kada će se utvrditi. Sadašnja naknada sata rada vještaka je 11 eura, bruto, dok je neto nešto iznad 9 eura, zavisno od naplate poreza i prireza odnosno opštine prebivališta vještaka. Ostale stavke, kao što su dolazak na ročište, priprema za ročište nijesu ni približne naknadama za rad advokata, koji postupaju u istim predmetima, jer je očigledno njihov dolazak višestruko skuplji od dolaska vještaka, bez čijeg se nalaza postupak ne može završiti. Ako se vještak zaputi u drugu opštinu na ročište koje se ne održi niko mu neće nadoknaditi ni troškove puta ni druge troškove.

Imajući u vidu sve navedeno, smatram da je neophodno, Zakonom o sudskim vještacima, definisati samo uslove za postavljenje vještaka, uslove za određivanje pravnog lica za vještačenje, nagradu i naknadu troškova vještacima, brisati obnavljanje licenci, a utvrđivanje etičke odgovornosti izmjestiti kod nekog organa koji se bavi utvrđivanjem takve odgovornosti nosilaca pravosudnih ili drugih javnih funkcija ili državnih službenika. Ovo zato što je predviđeno da disciplinskog tužioca ministar imenuje iz reda sudija.

Iako je zakonom predviđena mogućnost pokretanja postupka razrješenja vještaka, koji postupci nijesu pokretani, prema analizama koje su rađene, sada se uvodi dodatno administriranje, koje bi trebalo da riješi ono što je već propisano.

Postavljenje nakon svakih 6 godina vještake dovodi u neravnopravan položaj u odnosu na druge profesije, koje nemaju obavezu obnavljanja licenci. Nju je neophodno brisati makar za vještake koji su u periodu od 6 godina obavljali vještačenja, jer se ista svodi na formalnost i zasjedanje Komisije, koja za to dobija nadoknadu, vjerovatno na teret budžeta CG, jer vještaci ne plaćaju nadoknadu za ponovno postavljenje.

Budući da imam značajno iskustvo u postupcima pred upravnim i sudskim organima, kao i da poznajem organizaciju i rad vještaka, smatram da u zakonu treba:

- Definisati složenije uslove za postavljenje vještaka, sa makar 10 godina iskustva ali u specijalizivanoj oblasti za koju se kandiduje i ozbiljnije postavljenim drugim uslovima (ispit, druge licence i usavršavanja, naučna zvanja i tome slično).

- Definisati uže specijalizacije i vještake postavljati za oblasti za koje su provjereno specijalizovani. Sadašnje struke su postavljene preširoko, pa imamo situacije da vještak koji je završio npr. mašinstvo vještači sve iz oblasti mašinstva, od vozila do složenih postrojenja, bez obzira na to što specijalizaciju ima u samo jednoj oblasti. Da li bi specijalista opšte hirurgije bio pozvan da vještači povredu loma noge? Vještak ekonomske struke postaje lice koje je završilo fakultet iz oblasti menadžmenta, samo zato što je menadžment u sklopu ekonomije, a nikada se tokom rada nije bavio bilo kakvim obračunima niti stvarima za koje će vještačiti;

- Definisati naknadu i vezati je za naknade drugim pravosudnim profesijama. Satnica nije dobro rješenje zato što ne podstiče efikasnost (onaj ko duže radi više će biti plaćen, zar ne), a vještaci nijesu zaposleni kod organa u kojem vještače, te je satnica teško mjerljiva, a nije ni relevantna. Neko može raditi satima da ne riješi pitanje koje mu je postavljeno, dok to neko može uraditi za sat vremena;

- Definisati uslove da pravno lice, za svaku oblast vještačenja, za koju traži licencu ima najmanje jednog zaposlenog, sa punim radnim vremenom. Ova praksa postoji kod drugih licenciranih zanimanja. Nije održivo da pravno lice ima samo jednog zaposlenog za jednu oblast, i možda sa nepunim radnim vremenom, a dobije pravo da vještači i druge oblasti, u kojima nema nijednog zaposlenog;

- Brisati sve norme koje se odnose na organizaciju vještaka i nametanje vještacima finansijskih obaveza i obaveza edukacije. Ni jedna organizacija vještaka, u bilo kom pravnom obliku postojanja, ne može obezbijediti obuke svim strukama jer su vještaci raznorodnih struka, koji stiču svoja znanja i vještine u stručnim organizacijama, fakultetima i drugim sličnim organizacijama. Čemu može da nauči bilo koja organizacija vještaka ljekara specijalistu oftalmologije ili hirurgije Ili vještaka doktora tehničkih nauka? Treba li on da, zbog nepohađanja takvih obuka, bude razriješen dužnosti vještaka? Ako treba, onda će to brzo i biti, na žalost svih nas;

- Brisati sve norme koje se odnose na disciplinske odgovornosti vještaka, jer je utvrđivanje odgovornosti vještaka već definisano drugim zakonima. Ukoliko postoje praznine, izmijeniti zakone u kojima je takvo što propisano.

Posmatrano uopšteno, treba stimulisati stručnjake da budu vještaci, ne propisivati obaveze u uslovima nepostojanja prava, ne nametati nepotrebne administrativne procedure, utvrditi cijene usluga i rokove plaćanja za izvršena vještačenja, i vršiti kontrolu postupanja vještaka kroz već utvrđene mehanizme. Nije opravdanje za uvođenje novih mjera prema vještacima nepostupanje po postojećima. U malo kojoj oblasti postoji bolji mehanizam kontrole rada od onog koji je ustanovljen kod vještaka, po kojoj svaka nezadovoljna strana ima pravo predlaganja drugog vještaka i tima vještaka, kroz koju se na najefikasniji način provjerava stručnost vještaka.

Autorka je dipl. ecc i vještak ekonomsko-finansijske struke

( Sonja Smolović )