Nejednakost kao izbor: politika je stvorila eru ultrabogatih

Ultrabogati bi bez problema mogli ispuniti jedan fudbalski stadion. Ima ih 56.000, što predstavlja najbogatijih 0,001% planete. Ulaznica u ovaj ekskluzivni klub: imovina u vrijednosti od najmanje 254 miliona eura. Zajedno, danas posjeduju tri puta više bogatstva nego najsiromašnija polovina čovječanstva, odnosno 2,8 milijardi odraslih. Mada se jaz stabilizovao nakon pandemije kovida-19, on je tokom posljednjih decenija naglo rastao: 1995. godine tih 0,001% imalo je “samo” dvostruko više od najsiromašnije polovine.

Podaci potiču iz izvještaja World Inequality Lab-a (WIL), istraživačkog instituta koji djeluje pri Pariškoj ekonomskoj školi, koji je objavljen u srijedu.

Nakon prethodnih izdanja iz 2018. i 2022. godine, novi izvještaj na skoro 200 strana, koji su zajedno izradili ekonomisti Tomas Piketi, Lukas Šansel, Rikardo Gomez-Karera i Ravajda Mošrif, pruža sveobuhvatan pregled nejednakosti širom svijeta.

Oslanjajući se na istraživanja gotovo 200 naučnika, izvještaj dokumentuje eksplozivan rast bogatstva među ultrabogatima i detaljno opisuje kako nejednakost prožima svaki segment društva: obrazovanje, politiku, posljedice klimatskih promjena i razlike u prihodima između muškaraca i žena.

U izvještaju se podsjeća i na globalne trendove tokom posljednja dva vijeka. Najprije je došlo do naglog rasta nejednakosti tokom industrijske revolucije u 19. vijeku. Zatim je uslijedilo istorijsko smanjenje poslije Prvog svjetskog rata, a naročito poslije Drugog svjetskog rata, zahvaljujući razvoju socijalnih država i uvođenju visokih poreza na bogatstvo i prihode, što je omogućilo istorijsko smanjivanje razlika u platama i imovini. Posljednjih 40 godina nejednakosti su ponovo porasle, naročito u Sjedinjenim Državama, a u manjoj mjeri i u Evropi. Među razlozima su liberalizacija finansijskih tržišta, deregulacija tržišta rada, slabljenje sindikata i globalizacija.

Mada su nalazi zabrinjavajući, istraživači naglašavaju da oni nijesu neizbježni. Takvi trendovi, tvrde, rezultat su odluka lidera i donosilaca javnih politika. “Nejednakost nije sudbina, već izbor”, pišu ekonomisti Džajati Goš i Džozef Stiglic u predgovoru izvještaja.

“Tokom jednog vijeka, jaz u prihodima u Evropi smanjen je desetostruko. Moramo se ponovo povezati s tim istorijskim pokretom”, poručio je Piketi.

Globalno gledano, najbogatije zemlje su ujedno i one s najmanje nejednakosti. U Evropi, istočnoj Aziji i SAD-u razlike u bogatstvu su znatno manje izražene nego u Africi, na Bliskom istoku ili u Latinskoj Americi.

“Istorijski gledano, bogatstvo je proisticalo iz mnogo inkluzivnijih ulaganja u obrazovanje i zdravstvo”, rekao je Piketi. “Smanjenje nejednakosti je ono što je omogućilo razvoj i prosperitet.”

Ekstremna koncentracija bogatstva kod ultrabogatih

Da bi se razumjeli savremeni trendovi nejednakosti, potrebno je fokusirati se na sam vrh. Ne na najbogatijih 10%, ni 1%, pa čak ni 0,1%. Kod tih vrlo imućnih grupa, promjene u bogatstvu između 1995. i 2025. otprilike prate trend ostatka svjetske populacije, uz prosječan rast od oko 3% godišnje.

Međutim, dvije decimale dalje, kod najbogatijih 0,001% stanovništva, bogatstvo je tokom posljednjih 30 godina raslo za gotovo 5% godišnje. To je grupa od 56.000 najbogatijih pojedinaca na svijetu. A postoje i još više sfere: na samom vrhu, među 560 najbogatiji - onih s najmanje 4 milijarde eura imovine - bogatstvo raste prosječno 8,4% godišnje. Tu se nalaze multimilijarderi koji pune naslovnice: Ilon Mask, Mark Zakerberg, Džef Bezos, Voren Bafet i drugi.

U Francuskoj su to, na primjer, Bernar Arno, porodica Betankur, porodica Ermes i porodica Vertajmer (vlasnici Šanela). Da bi se neko danas pridružio klubu 56 najimućnijih, onih koji čine 0,000001% - potrebno je 22 milijarde eura. Na tom nivou, za okupljanje više nije potreban fudbalski stadion; dovoljan je jedan restoran s tri Mišlenove zvjezdice.

Naravno, ova bogatstva u velikoj mjeri zavise od berze. Ako bi, na primjer, mjehur vještačke inteligencije pukao, slika bi za godinu dana mogla izgledati drugačije. Ipak, dugoročni trend od 1995. do 2025. je jasan: bogatstvo se ekstremno koncentriše u rukama veoma malog broja ljudi.

Pad srednje klase

Iza porasta ovog kolosalnog bogatstva krije se sporo, ali postojano erodiranje srednje klase - onih koji se nalaze iznad najsiromašnijih 50%, ali ispod najbogatijih 10%. Upravo tih 40% bilježi rast prihoda od svega 1% godišnje od 1980. godine. Istovremeno, dobrim dijelom zahvaljujući usponu Kine, najsiromašnija polovina čovječanstva uspjela je donekle smanjiti jaz, sa rastom od gotovo 2% godišnje, dok su najbogatije grupe bilježile rast između 2% i 3%, zavisno od kategorije. Upravo je ova srednja, pa čak i visoka srednja klasa, u posljednje četiri decenije doživjela najsporiji rast prihoda.

Politički, taj trend je eksplozivan. Erozija srednje klase i sve teže finansijsko preživljavanje podstiču društveno nezadovoljstvo na kojem populistički pokreti već godinama jačaju - i u Evropi, i u Sjedinjenim Državama.

Ograničen napredak za žene

Nejednakost je vidljiva na svakom nivou društva, počev od izrazitih razlika između muškaraca i žena. “Žene i dalje rade više, a zarađuju manje od muškaraca”, zaključuje se u izvještaju World Inequality Lab-a. Kada se uračuna i kućni rad, žene rade 53 sata nedjeljno, u poređenju sa 43 sata kod muškaraca. Kada se sabere sav rad, uključujući neplaćene obaveze kod kuće, istraživači utvrđuju da žene globalno zarađuju tri puta nižu satnicu od muškaraca. Čak i kada se iz analize isključi kućni rad, fokusirajući se isključivo na plaćeni posao, žene ostvaruju samo 61% zarade muškaraca.

Kada se sabere sav rad, uključujući neplaćene obaveze kod kuće, istraživači utvrđuju da žene globalno zarađuju tri puta nižu satnicu od muškaraca

Postoje i velike razlike među regionima svijeta. Dok je napredak vidljiv u Sjevernoj Americi, Evropi i Latinskoj Americi, u ostatku svijeta napredak praktično ne postoji. Jaz je naročito izražen na Bliskom istoku, u Sjevernoj Africi i Južnoj Aziji, gdje žene zarađuju između 16% i 20% ukupnog dohotka - nivo koji se nije mijenjao od 1990-ih.

“Ekonomske posljedice su dalekosežne”, navodi se u izvještaju. “Niže plate se s vremenom kumulativno odražavaju, dovodeći do manjih ušteđevina, slabijih penzija i manjeg akumuliranja bogatstva (...) čime se nejednakosti prenose kroz generacije. Zato rodni jaz u zaradama nije samo pitanje pravednosti u platama - on odražava način na koji društva vrednuju različite vrste rada i način na koji se raspodjeljuje moć na tržištu rada.”

Bogatstvo finansira zagađenje

Trend je danas dobro dokumentovan: što ste bogatiji, više trošite i više zagađujete. U Sjedinjenim Državama, na primjer, najbogatijih 10% proizvodi 24% emisije gasova sa efektom staklene bašte. Oni emituju 40 puta više od najbogatijih 10% u Nigeriji.

Rješavanje današnjih ogromnih izazova, počev od klimatske tranzicije, zahtijeva suočavanje s nejednakostima, ističe Piketi: “Ponašamo se kao da se socijalna i klimatska pitanja na globalnom nivou mogu odvojiti. Moramo povezati ove različite nivoe promišljanja ako želimo doći do rješenja.”

On smatra da je sadašnji period uporediv s godinama nakon Drugog svjetskog rata, ne zato što Evropu treba obnoviti, već zato što su razmjere današnjih izazova u pogledu klime, razvoja, migracija i drugih pitanja, kao i veličina javnih dugova, vrlo slični.

Finansiranje složene klimatske tranzicije je nužno, čak i dok većina bogatih zemalja svjedoči starenju stanovništva, dubokim dugovima i postepenom padu životnog standarda.

“U bogatim zemljama je nemoguće tražiti od najsiromašnijih 50% da smanjuju svoj životni standard ili svoj karbonski otisak, ili da se žrtvuju radi finansiranja škola u zemljama u razvoju, sve dok oni na vrhu ne daju ozbiljan doprinos”, rekao je Piketi. Ukratko, on zagovara znatno više poreze za najbogatije, posebno kroz poreze na bogatstvo.

Porez na bogatstvo

Izvještaj se detaljno bavi kontroverznim porezom koji predlaže Gabrijel Zukman, inače jedan od direktora WIL-a. Zukmanov prijedlog predviđa uvođenje godišnjeg poreza od 2% za najbogatije, bez ikakvih izuzetaka. Takva mjera, primijenjena na imovinu veću od 100 miliona dolara (85,8 miliona eura), donijela bi oko 500 milijardi dolara poreskih prihoda godišnje na globalnom nivou, uglavnom u Aziji i Sjevernoj Americi. Evropa, sa manjim brojem multimilionera, ostvarila bi oko 73 milijarde eura.

Da li je to nerealno? Piketi navodi istorijske presedane. U Francuskoj je 1945. uveden “porez nacionalne solidarnosti”, kojim su najbogatiji oporezovani stopom od 20%, doduše, samo tokom jedne godine. U to vrijeme, u Njemačkoj je poreska stopa na bogatstvo iznosila 50%, a u Japanu čak 90%.

“Te zemlje uspjele su u potpunosti eliminisati svoj javni dug u roku od nekoliko godina i obezbijediti fiskalni prostor za ulaganja u poslijeratni rast”, tvrdi Piketi.

Obnova gradova i regiona razorenih ratom takođe je snažno podstakla ekonomski rast. Ti primjeri stari 80 godina uvjeravaju Piketija da su slične politike moguće i danas. “Moramo odbiti da se naviknemo na ekstremne nejednakosti”, zaključio je.

Priredila: N. B.

( Mond )