DFC analiza: Botun između činjenica i manipulacije

Digitalni forenzički centar (DFC) objavio je novu analizu koja tretira manipulacije i dezinformacije koje prate planiranu izgradnju postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda u Botunu.

Analizu DFC-a prenosimo u nastavku

"Planirani projekat izgradnje postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda u Botunu prerastao je iz infrastrukturnog i ekološkog pitanja u političku krizu. U odsustvu pravovremenih i jasnih informacija o tehnologiji, procedurama procjene uticaja na životnu sredinu i fazama odlučivanja, javni prostor je ostao otvoren za spekulacije i političku instrumentalizaciju.

Takav vakuum predstavlja plodno tlo za širenje dezinformacija, jer strah i neizvjesnost postaju dominantni okvir kroz koji građani interpretiraju projekat. Narativ se formira ad hoc, kroz političke sukobe i medijski senzacionalizam. To vodi do erozije društvenog povjerenja u državne institucije i proces EU integracija. Dostupna istraživanja dosljedno pokazuju nizak stepen povjerenja građana u državne institucije, što potvrđuje da je riječ o dugogodišnjem problemu koji je prisutan kroz različite istraživačke cikluse. Posljedično, građani često traže alternative za interpretaciju politike putem društvenih mreža i neformalnih medija.

Dodatno, to potvrđuju posljednji podaci Eurobarometra iz septembra 2025. godine, koji su pokazali prvi veći pad povjerenja u Evropsku uniju (EU) od kada se mjeri ta kategorija. Povjerenje građana Crne Gore u Evropsku uniju opalo je u periodu od šest mjeseci za čak 14 procenata (sa 83 na 69 odsto) prema rezultatima istraživanja sprovedenog za potrebe Evropske komisije.

U slučaju Botun od samog početka kreirani su narativi da EU i njeni predstavnici direktno nameću odluke i da domaće institucije ne rade u interesu građana. Takve narative su aktivno plasirali Milan Knežević, lider Demokratske narodne partije (DNP) i prosrpski portali Borba, Alo onlajn i IN4S. Knežević je ambasadora Evropske unije u Podgorici označio kao istinskog donosioca odluka u zemlji, oslanjajući se na ustaljeni antiEU narativ koji Evropsku uniju prikazuje kao prijetnju nacionalnom suverenitetu. Pozivanjem na Evropsko javno tužilastvo (EPPO/Kövesi), Milan Knežević preusmjerava fokus javnosti na polarizujuće teme, čime se narativ projektuje kao sukob građana protiv spoljašnjeg uticaja. Senzacionalistički medijski naslovi Knežević raskrinkao planove ili Kriminalni akt u Gornjoj Zeti samo pojačavaju emotivnu reakciju. Na terenu, to je rezultiralo mobilizacijom lokalnih protesta.

Diskurs koji se oko izgradnje postrojenja formirao u dijelu medija i javnih nastupa pojedinih političkih aktera pokazuje obrazac koji prevazilazi legitimnu zabrinutost građana. Dominantni konstrukt je da postrojenje za prečišćavanje otpadnih voda nije javni projeka već sredstvo svjesnog ugrožavanja zdravlja građana, iza kojeg stoje skrivene političko-ekonomske sprege.

Tendenciozni medijski sadržaji o raskrinkavanju pozadine, tajnim planovima i novom Černobilju nemaju funkciju informisanja, već emocionalnog projiciranja. Pojam Černobilj, lišen svake tehničke ili regulatorne veze sa kolektorom služi kao simbol apsolutne katastrofe. Time se racionalna rasprava o standardima i nadzoru zamjenjuje strahom i osjećajem ugroženosti. Paralelno s tim, projekat se personalizuje imenovanjem pojedinih političkih i poslovnih aktera, čime se javna politika svodi na moralizovani sukob krivaca i žrtava.

Dalja eskalacija diskursa vidljiva je banalizovanjem analogija koje kompleksan infrastrukturni problem svode na lični konflikt i prizemni humor. Takve poruke ne traže razjašnjenje već proizvode jasnu podjelu na nas koji smo ugroženi i prevareni, i njih koji nameću rješenja bez legitimiteta. Pitanje lokacije i javnog interesa gubi se iza takve simbolike.

Najradikalniji sloj narativa pojavljuje se u formulacijama: ekološki genocid, dozvola za ubistvo građana, kriminalni akt i visoka korupcija. Upotreba međunarodno-pravnih i krivično-pravnih pojmova u kontekstu infrastrukturnog projekta nema činjenično utemeljenje. Ako je projekat genocidan, onda nema prostora za dijalog, ostaje samo otpor. Takav kontekst unaprijed kriminalizuje sve aktere uključene u proces i legitimiše vaninstitucionalni pritisak kao jedini prihvatljiv odgovor.

Posebno je značajno što se najteže optužbe i najdramatičnije formulacije snažno amplifikuju kroz tabloide van Crne Gore, čime se lokalni slučaj uklapa u širi obrazac delegitimizacije domaćih institucija. Pritom, određeni portali neobjektivno, neprofesionalno i kontinuirano koriste vrijednosno obojene pojmove poput dostojanstva, slobode i otpora kako bi jednu stranu predstavili kao moralno superiornu, a svako neslaganje kao napad na osnovne vrijednosti zajednice. Retorička pitanja, navodnici i vizuelno snažne metafore skrivanja služe da se insinuacija predstavi kao činjenica, a sumnja kao dokaz.

Konsekventno, predstavljeni razvoj događaja ide u korist šireg narativa prema kome Crna Gora nije spremna za Evropu, njene institucije su suštinski nelegitimne, dok su evropski standardi samo paravan za skrivene interese. Takav ishod odgovara i spoljnim akterima kojima pogoduje status quo ili potpuno zaustavljanje evropskih integracija Crne Gore. Usporavanje tog puta smanjuje pritisak na sprovođenje reformi i ostavlja prostor za očuvanje alternativnih političkih i bezbjednosnih uticaja. Politički centri moći u regionu, a posredno i šire, imaju strateški interes da proces konvergencije ka EU bude spor. Dodatni sloj legitimizacije tog narativa postiže se uključivanjem javnih ličnosti iz Srbije. Bjelodani primjer je javni nastup bivšeg poslanika Narodne skupštine Srbije Lazara Ristovskog, čiji komentari u vezi sa Botunom izlaze iz okvira građanske solidarnosti i ulaze u zonu političkog miješanja. Takve poruke, posebno kada dolaze spolja, pojačavaju nepovjerenje unutar Crne Gore.

Izostanak institucionalnog odgovora ključni katalizator krize

Slučaj Botun pokazao je da strateška komunikacija mora biti sastavni dio javne politike, za pravovremeno, jasno i dosljedno tumačenje odluka rizika i procedura. Nameće se utisak da problem nije bio u samoj odluci o izgradnji postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda koliko u načinu na koji su nadležne institucije komunicirale sa građanima, odnosno, u onome što nijesu iskomunicirale/uradile.

Građanima Botuna i šire javnosti nijesu blagovremeno objašnjeni ciljevi projekta, razlozi za izbor lokacije, kao ni dugoročne koristi po zdravlje i životnu sredinu. Umjesto kontinuiranog dijaloga, institucije su reagovale tek nakon eskalacije nezadovoljstva, što je proizvelo utisak da se odluke donose iza zatvorenih vrata. I naknadna izjava radonačelnika Podgorice Saše Mujovića da je bilo propusta u komunikaciji je potvrda da strateški pristup nije postojao od početka, već se improvizovalo pod pritiskom.

Poseban problem predstavljao je izostanak javno dostupnog i transparentnog vremenskog okvira projekta. Građanima nijesu prezentirane faze planiranja, procjene uticaja na životnu sredinu, javne rasprave, rokovi za početak i završetak radova, kao ni uloge pojedinih institucija u tom procesu. Umjesto toga, informacije su saopštavane parcijalno, kroz pojedinačne izjave u medijima, često kontradiktorne ili vremenski neusaglašene. Takva neizvjesnost je podsticala sumnju i osjećaj da se nešto krije, iako za to nijesu postojali jasni dokazi.

Jedan od najozbiljnijih institucionalnih propusta bio je izostanak prevoda tehničkih i stručnih informacija na jezik razumljiv građanima. Elaborati o uticaju na životnu sredinu, opisi tehnologije i procedure kontrole rizika ostali su zarobljeni u birokratskom i stručnom jezičkom obrascu. Građanima nije objašnjeno jednostavnim i konkretnim primjerima kako postrojenje funkcioniše, koje tehnologije se koriste, koje su realne opasnosti, a koje mitovi. U takvom ambijentu, asocijacije na Černobilj ili ekološki genocid su bile prijemčivije javnosti jer institucije nijesu ponudile razumljivu alternativu.

Takođe, nije postojao centralni izvor informacija, nego su one bile rasute između saopštenja različitih institucija, izjava političara i medijskih objava. Stoga su građani bili usmjereni na informacije putem društvenih mreža i portala sa izraženim političkim agendama, što umnogome otežava razdvajanje činjenica od interpretacija. Čak je i objavljivanje ključnih dokumenata i ugovora došlo kasno i više djeluje kao reakcija na pritisak nego unaprijed planirana transparentnost.

Pored svega navedenog, institucije nijesu blagovremeno reagovale na dezinformacije i manipulativne narative. Tvrdnje o ugroženosti zdravlja, kriminalnim radnjama i spoljašnjem nametanju odluka širile su se danima, pa i sedmicama, prije nego što su demantovane. Kada su reakcije konačno stigle, bile su zakašnjele i često defanzivne, što je dovelo u pitanje njihov kredibilitet. U nekim slučajevima, čak su i međunarodni akteri morali da demantuju netačne navode, što svjedoči da domaće institucije nijesu preuzele punu odgovornost za zaštitu javnog prostora od dezinformacija.

I nedostatak pravovremenog angažovanja Vlade Crne Gore u komunikaciji sa građanima povećava njihovo nepovjerenje prema domaćim institucijama. To takođe slabi evropski narativ, stvarajući utisak da su evropski standardi samo izgovor za netransparentne odluke. U tom smislu Botun nije izolovani incident ili izuzetak već upozorenje da bez jasne, otvorene i odgovorne institucionalne komunikacije svaki javni projekat može postati plodno tlo za radikalizaciju, dezinformacije i gubitak povjerenja u demokratske procese.

Stoga slučaj izgradnje kolektora u Botunu jasno ukazuje na potrebu jačanja strateške komunikacije unutar državne uprave osnivanjem posebnog odjeljenja za stratešku komunikaciju po uzoru na države članice Evropske unije. Cilj je zaštititi građane od manipulacija i istovremeno ojačati otpornost procesa evropskih integracija koji je već izložen dezinformacijama. Očekivano je da će pritisci rasti kako se Crna Gora bude približavala punopravnom članstvu u EU. Zato je neophodno preduzeti hitne korake ka osnaživanju povjerenja građana u institucije. Time obezbjeđujemo usaglašene poruke prema javnosti i stvaramo održivu podršku, kao i veću društvenu prihvaćenost javnih projekata. U suprotnom, postoji stvarna prijetnja demokratskoj stabilnosti i evropskoj perspektivi Crne Gore.

( D.C. )