Zašto Putin i Tramp žele da ponize Evropu

Postoje oni koji tvrde da rat Vladimira Putina protiv Ukrajine nije motivisan strahovima ili imperijalnim ambicijama, već nepoštovanjem od strane drugih zemalja. Rusija je nekada imala autoritet kao jedna od dvije svjetske supersile, ali je taj status u međuvremenu izgubila. Svjesna je da je izgubila poštovanje drugih država (čuvena je izjava Baraka Obame koji je Rusiju odbacio kao tek “regionalnu silu”), a rat u Ukrajini vidi kao način da ga povrati.

Ono što je možda iznenađujuće jeste to da slične motive ima i zaokret Donalda Trampa protiv Evrope. Putin zna da mu agresivni revanšizam neće donijeti naklonost zemalja čije poštovanje priželjkuje. Ali ako već ne može biti voljen, nada se da će makar izazvati strahopoštovanje. Ako se nalazite u društvenom poretku koji vas smatra inferiornim, imate dobar motiv da postanete remetilački faktor.

Isto tako, Tramp želi da poremeti društveni poredak koji njega i njegov pogled na svijet posmatra s prezirom. Predsjednik SAD i njegovi zvaničnici dobijaju poštovanje od diktatora i kraljeva (mada možda ne od onih čije im je poštovanje najvažnije - Putina i Sija Đinpinga), ali znaju da ih lideri mnogih drugih demokratskih zemalja gledaju s visine.

Sada je Amerika ta koja želi da djeluje kao remetilački faktor, razbijajući postojeću hijerarhiju poštovanja kako bi je zamijenila svijetom u kojem će Tramp dobijati bezuslovnu poslušnost. Evropa, sa svojim naglaskom na vladavini prava i multilateralizmu, predstavlja najsnažniji preostali primjer čitavog sistema prestiža i vrijednosti koji Trampova administracija želi da uništi.

Ironija je u tome što su upravo Sjedinjene Države izgradile svijet koji Tramp sada namjerava da sruši. Poslije Drugog svjetskog rata, Vašington je razvio novu globalnu ambiciju. Republikanci i demokrate dijelili su uvjerenje da će svijet izgrađen na američkim vrijednostima biti bolji za Ameriku. Proklamovali su da su demokratija i vladavina prava ideali prema kojima bi države trebalo da se vrednuju.

Uprkos očiglednom licemjerju (jer su same Sjedinjene Države često djelovale neliberalno i nedemokratski i radije sudile drugima nego što su dopuštale da se njima sudi), to je bio kamen-temeljac američke “meke moći” - sposobnosti da indirektno utiče na svijet kroz kulturu i vrijednosti. Druge zemlje su se ugledale na SAD kao na model koji treba slijediti.

Nakon Drugog svjetskog rata, SAD su pomogle obnovu ekonomija zapadne Evrope, podstičući uspjeh liberalnih partija i često potajno potkopavajući one koje su smatrale previše lijevim ili desnim

Savremena Evropa bila je najveće dostignuće starog poretka. Nakon Drugog svjetskog rata, SAD su pomogle obnovu ekonomija zapadne Evrope, podstičući uspjeh liberalnih partija i često potajno potkopavajući one koje su smatrale previše lijevim ili desnim.

Evropska unija ima svoje istorijske korijene u aranžmanu stvorenom radi koordinacije američke pomoći distribuirane kroz Maršalov plan. Kako je rasla, izgradila je novi poredak za Evropu, zasnovan na saradnji među državama, važnosti prava i liberalne demokratije. Nakon sloma sovjetske dominacije u istočnoj Evropi, EU se proširila na zemlje juga i istoka, pod uslovom da usvoje demokratske principe. Na mnogo načina, EU je, više nego sama Amerika, usvojila vrijednosti liberalnog poretka koji su stvorile SAD.

Sada Trampova administracija želi da razbije stari poredak i zamijeni ga novim, utemeljenim na sili i nacionalnom interesu. U svojoj novoj strategiji nacionalne bezbjednosti navodi se da želi da “održi nenadmašnu ‘meku moć’ Sjedinjenih Država”, ali da je put do toga u priznavanju “urođene veličine i pristojnosti Amerike”. Tramp se u predgovoru strategije hvali da je, napokon, “Amerika ponovo snažna i poštovana”.

Problem je u tome što to očigledno nije tačno. Zemlje koje i dalje drže do liberalnih vrijednosti nimalo ne poštuju Trampovu Ameriku. One je doživljavaju kao bijesnog, nedosljednog pijanca s bazukom: kažete sve što mislite da bi ga moglo smiriti, ali ga svakako ne poštujete. Američka “meka moć” i indirektni uticaj na druge demokratije rapidno kopne.

To objašnjava zašto Trampova strategija nacionalne bezbjednosti troši toliko energije i živaca na napade na Evropu. I dok se SAD razmetljivo odriču ambicije da mijenjaju svijet, istovremeno poručuju da žele da intervenišu u Evropi i da je preoblikuju.

MAGA Amerika želi da pomogne evropskim partijama koje joj odgovaraju - ali ovaj put to su krajnje desne stranke. Umjesto da podstiče evropsku saradnju, kao što su SAD činile poslije Drugog svjetskog rata, Trampova administracija sada se nada da će nezadovoljstvo u novijim članicama EU iskoristiti kao klin protiv liberalno-demokratskih vrijednosti Unije, pretvarajući Evropu u skup suverenih država, snažno nacionalističkih i kulturno “bijelih”.

U takvom svijetu Evropa više ne bi bila prepreka MAGA ideologiji. Izazov s kojim se Trampova administracija suočava jeste to što ona jednostavno nema kapacitete ni globalnu ambiciju da takvu transformaciju sprovede.

Poput Rusije, i ova administracija želi poštovanje, ali nema moć da učini mnogo više osim da djeluje kao remetilački faktor. Želi da snažnije oblikuje Evropu u trenutku kada istovremeno želi da se iz Evrope povuče, odustajući od svoje uloge garanta NATO-a.

Trampova strategija osuđuje “ogromni vojni, diplomatski, obavještajni i kompleks spoljne pomoći” koji je bio oslonac globalnih ambicija SAD, i čini sve da ga isprazni i oslabi. Ali bez tog aparata, Amerika neće biti u stanju da preoblikuje Evropu po sopstvenoj mjeri.

Naravno, Trampova administracija može posezati za stihijskim intervencijama kako bi kažnjavala Evropsku uniju, istovremeno pokušavajući da pomogne dolazak krajnje desnice na vlast. Već sada uskraćuje vize ljudima koji su provjeravali činjenice i radili kao moderatori društvenih mreža, optužujući ih za cenzurisanje desničarskih stavova, i prijeti Evropskoj uniji zbog njene “drskosti” da reguliše servise poput platforme X. Ali, kao što se vidi na primjeru Brazila - gdje su pokušaji kažnjavanja zvaničnika i pomaganja Žairu Bolsonaru doveli do ozbiljnog kontraefekta - takve mjere podjednako lako mogu da nanesu štetu ideološkim saveznicima, koliko i da im pomognu.

Trampova administracija želi benefite koje donose poštovanje i globalna “meka moć”, zbog čega se i obračunava s Evropom. Ali istovremeno želi i povlačenje, smanjujući svoje globalne kapacitete i preoblikujući SAD u regionalnu silu nalik Rusiji, koja svoju snagu ulaže u zastrašivanje susjednih zemalja. Ne može imati i jedno i drugo.

Henri Farel je profesor međunarodnih odnosa na katedri Fondacije Stavros Niarhos na Univerzitetu “Džons Hopkins”. Sergej Radčenko je ugledni profesoru Centru “Henri A. Kisindžer” pri Školi za napredne međunarodne studije Univerziteta “Džons Hopkins”

Tekst je preuzet iz “Gardijana”

Prevod: N. B.

( Henri Farel, Sergej Radčenko )