(G)robovi

Mogu li mrtvi imati ideologiju? Grob je oznaka civilizacije, a spomenik - ideologije

Nedavna posjeta njemačkog ministra Gvida Vestervelea Crnoj Gori, potpisivanje sporazuma o održavanju njemačkog groblja, te žestoka reakcija SUBNOR-a sa registracijom (Yu) bila je izazovna za postavljanje još jednog (be)smislenog pitanja: mogu li mrtvi imati ideologiju?

Odnosno, mogu li mrtvi da uslovljavaju ponašanje živih, odnosno, koliko živi imaju pravo da određuju ideologiju mrtvima? Da li smo društvo koje je izgubilo etičke norme civilizovanog i da li baš sve treba trpati u koš dnevne politike ideoloških i politikantskih motiva?

Da se razumijemo - ne pada mi na pamet da branim aktuelni režim, niti da ga amnestiram od bilo kojeg pogrešnog poteza. Ali moram priznati da mi smeta licemjeran odnos prema mrtvim “nacistima”, od onih, pored kojih su do nedavno paradirali “živi”. O njima ne samo da su ćutali već ih javno ili tajno podržavali.

Teško da mogu pojmiti da nekom smetaju “grobovi” davno upokojenih, možda na silu mobilisanih vojnika, a da su slijepi na to što se ne znaju “grobovi” onih za koje bi morali znati. Dakle, ova pitanja proističu iz jedne kulture koja ima širi civilizacijski kontekst - kulture ophođenja sa mrtvima.

Biti dio toga, ne smatram nikakvom sramotom. Naprotiv, to je vidljiv i očigledan dokaz sposobnosti civilizovanog življenja. Od kada postoji svijeta, živi su mrtvima određivali mjesto, bilo tako što bi podizali nadgrobna obilježja koja su danas svojina svjetske kulturne baštine (piramide, hramovi, mauzoleji, turbeta, spomen obilježja) ili tako što bi davali obilježja i značenja koja bi ih čuvala od zaborava (razni toponimi od mjesta do ulica).

Zamislimo sada jednu ideološko-političku komisiju koja bi napravila popis “ideološko podobnih mrtvaca”. Bilo čija da je ova komisija (nacista ili antinacista, komunista ili antokomunista, monarhista ili antimonarhista, liberala ili konzervativaca, partizana ili četnika, bjelaša ili zelenaša, režimska ili opoziciona), ona bi napravila haos koji bi u krajnjem pokazao da je “kultura ophođenja sa mrtvima” nešto što ne počiva na ideologiji, već na vjeri i etici.

Takva komisija bi, s pretpostavkom da ima dobre i plemenite namjere, napravila pravo “čistilište” da bi čovječanstvo sigurno raskrstilo sa iluzijom da ima više ljudi pod zemljom nego na njoj. Moram priznati da sam se obilazeći američka groblja divio njihovoj sposobnosti da od toga naprave prelijepe parkove, kao što mi je uzrečica “prolazi kao pored turskog groblja” postala jasna tek negdje u zrelim godinama kada sam shvatao različitost kultura u koju su ugrađene naslage drugačijeg shvatanja, poimanja i vjerovanja u život poslije smrti, odnosno različite “kulture sjećanja” između Istoka i Zapada.

Negdje tamo sredinom 90-ih, jedan moj prijatelj iz ugledne stare muslimanske podgoričke familije, čiji su se posjedi prostirali na više od pola današnje Podgorice, sa drčnošću i sujetom Staropodgoričanina otišao je na groblje na Čepurcima da rezerviše sebi mjesto za trajni počinak. S gordošću potomka begovske familije, tražio je poziciju u centru na najboljem mjestu sve dok ga dežurni radnik nije odveo u ćošak groblja objašnjavajući mu da se samo tu sahranjuju pripadnici “islamske vjere”.

Ogorčen i povrijeđen ovaj moj prijatelj nije htio ni da čuje moje upozorenje “da mrtvima mjesto određuju živi” i da “iz inata ne treba da umre”, tako da je hvala Bogu i danas živ i može posvjedočiti ovo. Kao što može posvjedočiti da veliki dio današnje Podgorice leži na grobljima od kojih je samo ono na Pobrežju preseljeno tako što su izuzetno (za kulturu i nauku) vrijedni nišani (nadgrobni spomenici) pobacani kao drvene cjepanice pored muslimanskog groblja na Cijevni na sramotu njihovih potomaka, lokalne i vjerske zajednice.

Ali se zato danas na istom groblju nalazi “spomenik” od pleksiglasa na sramotu nama živima. I nije Podgorica u tome usamljena. Jedan dio Ulcinja (oko pijace) leži na bivšem groblju i od njega je sačuvano samo turbe Resulbegovića koje se nekad nalazilo na kraju groblja, a danas na parkingu pored ćevabdžinice. I tako bi mogao da navodim brojne primjere, ali, ipak, u središtu ovoga teksta je briga države o grobljima. U tom smislu se desila civilizacijska promjena čak i na pomen “turskog groblja”, jer je nedavno turska država finansiranjem obnove starog groblja u Tuzima pokazala da je i sposobna da ovo pitanje sagleda kao stvar kulture i civilizacije.

Uopšte, države su se počele brinuti o grobljima “svojih” vojnika, tek poslije I svjetskog rata. Razumljivo, zato što je to bio rat u kojem su znani i neznani masovno ginuli u rovovima, na raznim ratištima, tako da danas mnoge zemlje (Francuska, Italija, SAD, Srbija,Turska, Grčka, Njemačka...) imaju groblja “svojih vojnika” o kojima brinu i izvan teritorije svoje države.

U tom smislu je zanimljiv i sljedeći slučaj. Za groblje vojnika Bošnjaka poginulih u austro-ugarskoj vojsci na evropskom frontu se vjerovatno nikada ne bi ni znalo da Italijani nijesu obnavljajući groblje svojim vojnicima istovremeno obnavljali i grobove poginulih i na drugoj strani, stavljajući na njih obilježja (krstove) sa imenima i tako ih sačuvali od zaborava. Međutim, ovo je bio i prvi rat u kojem je brojne vojnike sustigla i vjerovatno najteža kletva (“groba mu se ne znalo”). Iz tog razloga su brojne države poslije I svjetskog rata počele podizati spomenike “neznanom vojniku”.

Spomenik “neznanom vojniku” (soldat inconnu) je prva podigla Francuska u Parizu, pod Trijumfalnom kapijom, kao izraz zahvalnosti mnogim neznanim vojnicima koji su izginuli po rovovima do tada najkrvavijeg rata. Zatim su i SAD na Arlingtonskom nacionalnom groblju podigle spomenik “neznanom vojniku” (Unknown Soldier).

Velika Britanija je u Vestminsterskoj opatiji obilježila grob “nepoznatog ratnika” (Unknown Warrior). Potom su to uradile, Belgija, Italija, Portugal i Kanada. I dok su brojne države podizale spomenik “neznanom vojniku (ratniku)”, pretvarajući takva mjesta u centre sjećanja i ceremonija, Srbija je podigla spomenik “neznanom junaku”.

Razlika između “vojnika” i “junaka“, nije samo u tome što vojnik ne mora obavezno biti i “junak”, već prije svega u shvatanju da svaki “vojnik”, zaslužuje obilježje. Ovo mišljenje je prevladalo na Zapadu, te ako je ono motiv angažmana njemačkog ministra, takvom zalaganju mogu se protiviti samo oni koji se protive osnovnim civilizacijskim standardima. No vratimo se priči o “neznanom junaku” na Avali.

Prvi su to mjesto obilježili Njemci sahranivši tu 1915. “nepoznatog srpskog vojnika” (Ein unbekannter serbischer Soldat) kako mu je pisalo na krstu. Na inicijativu Aleksandra Karađorđevića na ovom mjestu, sa kojeg je uklonjena srednjovjekovna tvrđava Žrnov, podignut je spomenik koji je trebalo da bude memorijalnog karaktera za sve žrtve ratova 1912-1918.

Spomenik je sagrađen između 1934. i 1938. Za izgradnju je iskorišćeno 8.000 m³ crnog jablaničkog mermera. Građevina je projektovana u neoklasičnom stilu u formi grčkog hrama. Autor spomenika je bio Ivan Meštrović, kojem je kao uzor poslužila grobnica persijskog cara Kira II. Spomenik je napravljen tako što pet uspravnih blokova granita okruženih karijatidama nose krov. Osam skulptura simbolizovalo je majke vojnika i narode Jugoslavije. Na monumentu spomenika je prvobitno pisalo: „Aleksandar, kralj Jugoslavije, neznanom junaku“.

Po dolasku na vlast komunisti su sastrugali natpis sa njega tako da je ovo mjesto bilo elitno ceremonijalno i protokolarno središte i u vrijeme komunizma. Na ovom spomeniku su svojevremeno, pored ostalih cvijeće polagali i Hermang Gering i grof Ćano simboli nacizma i fašizma, ali i Fidel Kastro i drugi simboli komunizma.

Koliko se zna, gradnji spomenika se protivio samo Branislav Nušić argumentacijom da je daleko od grada te da se tamo „sklanjaju samo dobrostojeći ljudi koji imaju automobile, odvodeći tamo ljubavnice“.

Da i mrtvi zahvaljujući živima mogu “imati ideologiju” svjedoče činjenice vezane za navodno novinarsko “otkriće” da je neznani junak ustvari bio “musliman”, te da je spomenik gradio mason Ivan Meštrović, a kamen temeljac postavio mason Aleksandar Karađorđević koji to nije krio držeći srebrni čekić u ruci, što je bio znak da je i on član reda slobodnih zidara, te da su se svi delegati učesnici velikog masonskog kongresa održanog u Beogradu 1926. slikali baš na ovom mjestu.

Priča je ilustrativna jer pokazuje da i mrtvi mogu imati ideologiju zahvaljujući živima. U kontekstu ove naše priče nameće se jedini valjani zaključak - svaki mrtav čovjek zaslužuje obilježje bez obzira na ideologiju kojoj je pripadao. U protivnom jedina razlika između grobova i robova je slovo g. I da se razumijemo – grob je oznaka civilizacije, spomenik - ideologije.