Crkva je starija (nastala i profilisala se mnogo prije) od Ustava Knjaževine Crne Gore 1905. i autokefalne crkve tamo upisane, ali i od Nikeje 1219. i osnivanja autokefalne Žičke arhiepiskopije. Odnosno, pomenute crkvene organizacije iz XIII i XX vijeka, predstavljaju noviju istoriju onoga što znamo i razumijemo kao Crkvu Hristovu.
A u njenim počecima, na njenim izvorima - nije bilo ni autokefalija, ni ustava, a naročito ne učešća državnih vlasti u crkvenom životu. Naprotiv - Crkva je nastala i razvila se, tako što je bila gonjena. Od (ondašnje rimske) države! Od Irodovog zločina nad tek rođenom djecom, počinjenog u paničnom strahu, preko Pilatove kalkulanstke presude Hristu, pa sve do brutalne likvidacije hrišćana od strane rimskih careva. Sveti Jovan Krstitelj, Sveti Đorđe, Sveti Dimitrije... najpoznatija su imena Svetih ljudi stradalih od političara svoga vremena. Oni su svoje živote dali za jevanđelske istine da ”Carstvo Božije nije od ovoga svijeta” i da ”u ovom svijetu nemamo sigurnoga grada, nego čekamo onaj koji će doći”. Progonjena Crkva je živjela pod zemljom (rane hrišćanske katakombe), sve dok su zemaljski carevi od sebe pravili božanstva (idole), a državama kojima su vladali pripisivali vječna svojstva. Stanje se izmjenilo onda kad su se prvi vladari krstili u ime Svete Trojice, a svojstva vječnosti (neprolaznosti) počeli pripisivati Jednome i Živome Bogu. Nastala je milenijumska epoha (od cara Konstantina do srednjeg vijeka) u kojoj su gotovo svi evropski vladari bili hrišćani, a crkveno učenje bilo državna ideologija, tačka ideološkog objedinjenja vladarevih podanika. Takav odnos snaga je bitno pomogao širenje crkvene misije u svijetu. Dovoljno je sjetiti se misije Svete braće Kirila i Metodija, koja je, na kraju krstila i opismenila Slovene - a počela je, i bila je podržana, od strane vizantijskog cara, a potom i od brojnih slovenskih velmoža. Uz sve kontroverze i sva naličja ”braka” između Crkve i države, crkveni pastiri su ga podržavali i molili se za njegov opstanak, jer je takav spoj bitno jačao misiju, i ostavljao dubljeg traga u identitetu čitavih naroda i brojnih narodnih pokoljenja. Novovjekovna epoha prosvetiteljstva je na Zapadu razvrgla taj crkveno-državni spoj, ispostaviće se, ipak, na obostrano zadovoljstvo i Crkve i države (umornih od opterećenja koje je nastupajućem građanskom društvu stvaralo nametanje crkvene dogme, ali i onog kojim su politička moć i spletke kaljale čistotu jevanđelske nauke). Istok će taj razvod platiti potocima krvi izazvane revolucionarnim nasiljem... Danas živimo doba sekularizma, period odvojenosti države od Crkve, u kom nema gonjenja, ali nema ni vladara koje krunišu i blagosiljaju patrijarsi. Izuzev Grčke, u svim državama sa većinskim pravoslavnim stanovništvom, ustav i zakon razdvajaju Crkvu i državu kao dvije institucije po strukturi i prirodi postojanja - potpuno različite. One postoje jedna pored druge, mogu i treba da sarađuju, ali se jedna drugoj ne miješaju u rad i organizaciju. Poslije 2.000 godina crkvene istorije, ljudi su shvatili da je tako najbolje.
Crna Gora je u svojoj istoriji zbilja prešla naročit, orginalan put u razvoju ovih odnosa. Prvi pomeni njene državnosti vezani su za hrišćanstvo. Na pečatu arhonta Petra, iz X vijeka, nalazi se lik Presvete Bogorodice, a njegov sin Sveti Jovan Vladimir, dukljanski (zetski) kralj - prvi je hrišćanski vladar mučenik na ovim prostorima. Vojislavljevići su bili izrazito vjerujući ljudi koji su i na ličnom i na državnom planu, veliku pažnju poklanjali crkvenom učenju i pobožnom načinu života... Vrijeme Nemanjića ukrasilo je srednjovjekovnu Zetu prelijepim hrišćanskim spomenicima (hramovima, ikonografijom, vrijednim knjigama...) i uspostavljanjem autohtonih pravoslavnih eparhija (sa episkopskim sjedištima na domaćem terenu, i sa domicilnim sveštenstvom) - nasuprot dotadašnjim crkvenim strukturama koje su bile grčke (vizantijske) provinijencije. Nemanjići su ovdje prenijeli vizantijsku praksu da se zemaljski vladar, na izmaku svojih političkih snaga, kada presto prepusti mlađima - zamonaši i posveti molitvi.
Posljednji zetski gospodari pred otomansku okupaciju Balkana bili su ljudi potpuno odani Crkvi (gradili su manastir i štampali crkvene knjige), a prvi crnogorski vladari, koji su utemeljili modernu, slobodnu državu - bili su pravoslavni mitropoliti. Svetovni knjaževi Danilo i Nikola bili su takođe ubijeđeni hrišćani, koji su zakone svoje zemlje donosili u skladu sa duhovnim prinipima pravoslavlja.
Od arhonta Petra do kralja Nikole - Crnom Gorom (Zetom) su čitav milenijum, bez prestanka, vladali vjerujući ljudi. Krštavani, vjenčavani u Crkvi, javno (transparentno) učestvujući u svim mogućim bogosluženjima. Svi su oni bili ktitori brojnih hramova, poklanjali su svoju imovinu Crkvi, štitili su tu imovinu od bilo kakve zloupotrebe. I sami su učestvovali u promociji hrišćanskog učenja, osnivali hrišćanske škole, ostavljali u formi pisanih spomenika svoja lična ispovijedanja vjere u Hrista... I zato se Crkva bez oklijevanja i rezerve stavila u službu opstanka i napretka takve države. Koliko god je Crkva davala toj državi, dobijala je mnogo više zauzvrat. Ovdje ne mislim samo na materijalna dobra i ugled sveštenika i misionara u društvu, nego uopšte na stvaranje jedne hrišćanske civilizacije - sa pisanim zakonima, sa običajnim pravom, umjetničkim blagom, istaknutim pojedincima - koji su izrastali iz biblijskog teksta. Zato nije bilo važno da li je Crkva u Crnoj Gori organizaciono i kanonski djelovala kao sastavni dio Patrijaršije u Peći, ili je u državnom ustavu pisalo da je autokefalna - u oba slučaja ona je bila u službi državnog napretka, zato jer je cijela država vjekovima i bez prestanka bila u službi širenja jevanđelja. Da je bilo drugačije - Crkvu ne bi interesovala nikakva država, pa bila ona po sto puta srpska ili crnogorska...
Poslije 1918, crnogorska država je postala sastavni dio šire državne zajednice, velikog međunarodnog projekta zvanog ”Jugoslavija”. Bio je to istovremeno i projekat ujedinjenja srpskog naroda - u potpunosti prethodno osmišljavan i podstican sa Cetinja. Crkva je nastavila da služi novoj državi, a i država njoj. Svi (ali bez izostanka - svi) sveštenici i arhijereji iz Crkve u Kraljevini Crnoj Gori, svoj život i svoju svešteničku službu okončali su kao klirici Srpske pravoslavne crkve. Nastavili da služe, krštavaju, sahranjuju, propovjedaju i poslije 1918, kao što su to radili i prije toga. Nije ukinuta stara Crkva, niti je uspostavljena nova - već je nastavila da postoji Jedna i Ista Crkva Hristova u Crnoj Gori. Druge nije bilo. Tu nije ni moglo biti bitne promjene u onome kako su služili i šta su propovijedali sveštenici poslije 1918, jer se Crkva u Kraljevini Crnoj Gori osjećala jednako pećkom, jednako svetosavskom, jednako kosovsko-zavjetnom, kao što će to biti i obnovljena Pećka patrijaršija poslije I svjetog rata. (Ko ne vjeruje, neka čita. Ima zbilja šta da pročita.) Promjene u administrativnom imenu i u granicama su toliko marginalne teme, i ako neko na njima insistira kad se radi o Crkvi, takav bi onda morao da ustvrdi kako je država u kojoj živimo nešto potpuno drugo (prava suprotnost) u odnosu na SR Crnu Goru (njeno ime i društveno ustrojstvo), a da ne govorimo o Kraljevini Crnoj Gori (njen društveni poredak i njene državne granice)...
Prvu pravu i veliku promjenu u odnosu na svu dotadašnju hiljadugodišnju istoriju, Crkva u Crnoj Gori je doživjela ne poslije I, već poslije II rata. Jer, poslije 1918. godine - niko nije ubijao vladike i sveštenike; niko nije ukinuo rad bogoslovije na Cetinju; i nije zavladao vladar koji je religiju smatrao ”opijumom za narod”. Nikome nije palo na pamet da od crkve napravi štalu ili magacin! Ne, sve se to desilo poslije 1945. godine. Do 1945. na crnogorske sveštenike su pucali jedino vojnici otomanske imperije a ne njihovi dojučerašnji vjernici i braća; Bogosloviju koju je osnovao kralj Nikola i Karađorđevići su pomagali i unaprijedili njen rad (i dalje su, poslije 1918. učenici i nastavnici ove škole bili domicilni Crnogorci, Bokelji i Paštrovići), a vladar koji ne vjeruje u Boga - nije zabilježen u istoriji Duklje/Zete/ Crne Gore - nikada! Sve je to nastupilo sa pojavom komunizma, poslije 1945.
Kapelu na Lovćenu ovdašnji boljševici nijesu rušili zato što su nju obnovili Karađorđevići - nego zato što su smatrali da ”budućnost socijalističke omladine nije u religiji”, kako slikovito stoji u jednom partijskom proglasu iz tog vremena. Vladika Danilo Dajković je živio i djelovao dosta povučeno, brinući o ”ostacima ostataka” Crkve u Crnoj Gori. Ali kad je jednom digao glas, protiv rušenja crkve na Lovćenu (inače zaštićene tadašnjim zakonom o očuvanju kulturnih spomenika) - dobio je demonstarcije pred Manastirom, sa onim neslavnim transparentom: ”Čudna popa, jadi ga ubili”! Itd, itd... S obzirom na broj likvidiranih crnogorskih sveštenika (njih preko 100 - bez suda i presude) i javno proklamovanu ideologiju ateizma, ne bi bilo pretjerano porediti period crnogorske komunističke revolucije sa epohom gonjenja Crkve u prva tri vijeka hrišćanstva. A djecu smo vaspitavali tako što su malobrojni preživjeli sveštenici bili ”baksuzi” pored kojih treba pljunuti kad prođeš, ili se uhvatiti za dugme!
Ali, na svu sreću, izašli smo iz tog jednoumlja, u doba građanske, sekularne i multikonfesionalne Crne Gore. Crkva sada slobodno propovijeda, gradi i obnavlja hramove, a slava Bogu, broj sveštenika i vjernika se umnožava. Na drugoj strani, država ”nema obavezu” da slijedi pismo na kom su nastali Oktoih i Gorski vijenac; niti ”osjeća potrebu” da se nekom pravda zato što se u crnogorskim školama ne uči srpski jezik niti se slavi Sveti Sava kao školska slava (što je bio slučaj prije 1918). Ova država više ne slavi Vidovdan, kao što je to radio knjaz Nikola, i kreće se u kontrasmjeru od njegovog ”Onamo namo”. Skoro polovinu crnogorske Vlade danas čine pripadnici muhamedanske vjeroispovjesti - i, ko bi normalan, imao nešto protiv toga? Građanske vlasti ove NAŠE države, koriste u punom kapacitetu fenomen odvojenosti od Crkve, pa temelje kulture, prosvete i istoriografije zasnivaju na principu - ”što dalje od Crkve (i to one Crkve iz crnogorske kraljevine od prije 1918) i njene ideologije - to bolje”!
To se meni ne sviđa, ali je legitimno - sve dok takvu politiku glasa većina crnogorskih građana, bez obzira na vjerski i kulturni identitet tih glasača. Jedno mi nije jasno, i evo pitam glasno - šta će takvoj ideologiji državna Crkva? Crkva koja ne bi imala veze sa sadašnjim organizacionim ustrojstvom SPC, niti sa identitetom, sadžajem i nadahnućem Crkve u Kraljevini Crnoj Gori? Pitam se, zbilja - na šta bi TO ličilo?
Ni Jedini Svemoćni Gospod Bog, u jevanđelju, ne kaže apostolima: ”Okupiću vas najedno - svidjelo se to kome ili ne”, nego poziva blago: ”Ko hoće neka ide za mnom”. Ali On je znao kako se to radi. Kako se stvara Crkva. On to Jedini zna.
Autor je rektor Cetinjske bogoslovije
Bonus video:
