Ovdje ću objasniti stanje velikog vakuuma u ekonomskim politikama, što je nastao krahom politike ekonomskog “neoliberalizma” (koji je na Balkanu, posebno u crnogorskom scenariju, postojao samo deklarativno), kao neodrživim rješenjem, a koji se manifestuje “rascjepom” između starog i novog vremena i neophodnošću izgradnje nove paradigme ekonomskog razvoja. Neoliberalni koncept ekonomskog razvoja, kao dominantna paradigma od 90-ih svih balkanskih zemalja, iako baziran na klasičnoj ekonomiji slobodnog tržišta, nikada nije proizveo slobodu u ekonomskim odnosima, već suprotno, perverznim shvatanjem gramzivosti privatizacija, oslobođenim ikakvih moralnih načela (očigledno su Smitovi “đaci” preskočili za njega najvažniju knjigu ovog autora u kojoj se upravo piše o moralu “Teorija moralnih osjećanja”) stvorio je pustoš u privredi, institucije pod kontrolom organizovanog kriminala, talase nezaposlenosti i opšteg povećanja socijalno-patoloških stanja (https://socialpathology.net). Umjesto slobodnog tržišta i savršene konkurencije (iako je to u globalnom okruženju samo ideal), stvorene su polu-privatne države, u kojima se na bazi klijentelističkih odnosa, upravlja svim stubovima vlasti (izvršni, zakonodavni i sudski) (ne)savremenih država. U pojednim slučajevima, stvorene su diktature poput crnogorske, gdje jedan čovjek sa svojim interesno povezanim licima kontroliše većinu segmenata društva, ne samo ekonomske tokove. Dakle, onima kojima su usta bila puna slobodnog tržišta za sve, postali su glavni paraziti na državnom budžetu, kao i glavni izrabljivači sloboda svih drugih koji ne pripadaju (svjesno ili nesvjesno) njihovim klanovima.
Jedan od osnovnih razloga neuspjeha svih ekonomskih politika leži u njihovom neskladu sa kulturnim okruženjem (https://socialpathology.net/about). U društvima u kojima je usađena nesloboda kroz visok nivo kulturne dimeznije distanca moći, gdje se tolerišu svakakva nepočinstva ljudi na vrhu (samo zato jer su tamo), svaka, čak i iskrena i poštena inicijativa (koja to u glavama “neoliberala” na vlasti nikada nije ni postojala) ne bi dala rezultate bez simultane promjene kulure. Takođe, u društvima koja su suštinski kolektivistička, a manje individualistička, i gdje još uvijek vladaju “zakoni palanke”, svaka pozitivna politika bazirana na slobodama i odgovornostima pojedinaca, nalaziće na otpor mnogih koji ne žele da žive od svog rada. S druge strane, društva u kojima su usađene pogrešne vrijednosti da se “sve može kupiti novcem” nijesu pogodno tlo za jednostavnu primjenu načela slobodnog tržišta u takvim državama, jer njima upravljaju oni lišeni svih moralnih načela. Kulture u našem regionu su suprotne onima u kojima su nastajale klasične ekonomske teorije, a koje se karakterišu upravo drugačijim kulturnim dimenizijama (visok nivi individualizma, niži nivo distance moći, veći stepen preuzimanja rizika što je ključno za inovacije i preduzetništvo), pa samim tim “copy and paste” rješenja koja su predlagana iz svjetskih centara moći, a izvršavana od strane domaćih vazala, nijesu donijeli očekivan ekonomski razvoj. Potvrda ovog stava se može naći u svim zemljama gdje ekonomska politika nije usklađena sa kulturnim okruženjem, ne samo u našem regionu, već i u pojedinim zemljama Istočne Evrope, Rusiji, kao i u mnogim zemljama Južne Amerike.
Iako globalizacija, kao proces ekonomske i društvene integracije, teoretski ima više prednosti (slobodna trgovina, povećanje raspoloživosti roba, niže cijene, veći kvalitet, transfer tehnologija i povećanje investicija), ona je u praksi iznjedrila i mnoge nedostatke (trgovinski deficiti za zemlje gubitnice, socijalno-kulturno-ekološko devastiranje prostora, povećenje gapa između bogatih i siromašnih usljed veće ekonomske nejednakosti, sporijeg rasta plata i nestajanja srednje klase, jačanje populističkih pokreta usljed povećanja informativne asimetričnosti i poplave lažnih vijesti kroz ugrožavanje internet privatnost). Upravo je na nacionalnim vladama, kao i jakom građanstvu i institucijama, da kreiraju set koordinisanih politika kojima će maksimizirati prednosti, a minimizirati nedostatke koje dolaze od procesa globalizacije. Takođe je na njima da shvate da je na sceni ne samo re-globalizacija, koja se manifestuje reformom globalnih ekonomskih institucija (STO, UN, Svjetska banka i sl.) i potpisivanjem novih bilateralnih i multilateralnih trgovinskih i bezbjednosnih sporazuma, već i značajno pregrupisavanje postojećih sporazuma (NAFTA, TPP, NATO, EU) usljed sve veće multilateralnosti svijeta kroz jačanje drugih svjetskih sila osima SAD, kako u ekonomskom, tako i u političko-bezbjednosnom pogledu (zemlje BRIK-a, posebno Kina, kroz Novi put svile koji je svojevrsna “kineizacija” svijeta, Rusija, kroz povećanu ulogu na Bliskom istoku, kao i Indija u skoroj budućnosti; reforma Komonvelta usljed BREXIT-a, tj. odlaska Velike Britanije iz EU, ali nikako sa svjetske ekonomsko-političke scene).
Mantra slobodne trgovine u savremenim uslovima mora da propagira takođe i pravičnu trgovinu (kojoj je slobodna trgovima preduslov, kao što navode istraživanja Univerziteta Jejl), kao i postulate održivog razvoja, koji se zasnivaju na koordinisanju interesa korporativnog profita kroz socijalne i ekološke benefite, od kojih vajde imaju cijela društva, a ne samo izolovani pojedinci. “Neoliberalni” ekonomski model (tj. onakav kakav je izrastao u našim društvima gdje je homo neoliberalis depolitizovanjem otvorio prostor za povećanje nesloboda i javljanje totalitarnih tendencija, forsiranje pri(h)vatizacija, povećanje socijalne fragmentacije, stvaranje oligopola i diktatura, kao i protekcionizma za povlašćene) treba da nestane sa scene, zbog svih gore navedenih razloga. Mješoviti model, gdje će se definisati jaka država (a ne privatna ili partijska kao u Crnoj Gori) sa nezavisnim institucijama u kojima će raditi stručni (a ne podobni) za nadzor tržišta kroz eliminisanje svih barijera i jačanje socijalnog progresa (suprotnost kvazi demokratiji i partitokratiji), koji mora imati primat u budućnosti. Ekonomske politike treba da optimiziraju vrijednosti (a ne maksimiziraju za jednu grupu, kao do sada) za sve stejkholdere u društvu kroz traženi kompromis između profita, socijalnog kapitala i životne sredine. Moguća rješenja u praksi treba da predstavljaju hibridni modeli bazirani na neokejnzijanizmu, koji propagira redovnu a ne sporadičnu ulogu države u ekonomiji (čuveni predstavnik ovog pravca je nobelovac Štiglic), kao i na liberalnom paternalizmu, što forsira savremenu ekonomiju ponašanja (behavioural economics), kojoj naginju ekonomski nobelovci Thaler, Akerlof, Fogel, Ostrom i Kahneman. Više nego ikada ranije potrebna je interdisciplinarna saradnja među ekonomistima, politikolozima i sociolozima, kako bi se sanirali mnogobrojni problemi i socio-patološka stanja, te osigurala budućnost i progres društva.
Bonus video:
