Beograd je svet,“ uzvikivali su 1996/97. učesnici demonstracija protiv režima Slobodana Miloševića. Ova parola dobar je primjer sposobnosti aforizma da u opisu nekog kompleksnog društveno-političkog fenomena uspješno parira temeljitoj teorijskoj analizi. Zašto je Beograd 1996/97. bio “svet”? Po čemu su tadašnja dešavanja bila „svetska“?
Pet godina nakon pada Berlinskog zida, Fukujamina teza o „kraju istorije“ uveliko je bila dio kanona zapadnoevropske misli - ondašnja inteligencija pretpostavljala je da će, po završetku Hladnog rata, čitav svijet prepoznati vrijednost liberal-demokratije kao optimalnog društvenog uređenja, te da će liberal-demokratske vrijednosti neizbježno trijumfovati u društvima oslobođenim od komunističke vladavine. Smjelost ove pretpostavke opisuju Geteovi stihovi: „Što vama duh se doba čini/ono je sopstven duh vaš u suštini,/u kome se doba odražava“. U vremenu koje Zapad pamti kao belle epoqueprosperiteta, mira i dot-com revolucije, spremnost zapadnih liberal-demokrata da naturalizuju status quo i pridodaju mu eshatološku dimenziju bila je još i nekako shvatljiva. Međutim, na našim prostorima, te zlatne godine zovu se „mračne devedesete“ - spram opore i obeshrabrujuće zbilje Srbije iz 1996/97, parola „Beograd je svet“ izgledala je kao ničim izazvan bljesak fukujamističkog optimizma. Iz nje je progovarao Beograd koji, pored sve nesreće koja ga je zadesila, odbija da bude zabit koju zaobilaze svjetski istorijski tokovi. Taj „svet“ bio je Beograd koji ne pristaje na egzil u koji ga je satjerala Miloševićeva politika - Beograd koji hoće (i mora!) da zauzme mjesto koje mu pripada u liberal-demokratskom svijetu u čijem su utemeljivanju Beograđani i njihovi sunarodnici učestvovali tokom dva svjetska rata.
Danas, kada Fukujamin liberal-demokratski trijumfalizam zvuči podjednako naivno kao komunističko vjerovanje u neminovnost svjetske revolucije, lako nam je slogan „Beograd je svet“ odbaciti kao efemerni odjek ideje kojoj je prošao rok trajanja. Ali, ako to uradimo, ignorisaćemo onu drugu, trajniju konotaciju te parole. Naime, „Beograd je svet“ zato što u Beogradu ima slobodnog „sveta“ - zato što taj ko u Beogradu odbija da skrštenih ruku posmatra nezapamćenu izbornu krađu nije sam, zato što svijet koji ne dopušta da ga osioni režim u potpunosti obespravi ipak postoji, i ima ga pritom više nego što javlja RTS.
A to su, što bi rekao inspektor iz filma „Crni bombarder“, opasne ideje i opasne frekvencije. Svaka diktatura nastoji da uspostavi neposredan kontakt sa pojedincem, ne bi li pred silom izvršne vlasti čovjek ostao sam, nemoćan i primoran na poslušnost. U tom nastojanju, ona se trudi da razori, usisa i obesmisli autonomiju svih društvenih institucija koje joj stoje na putu - sudova i univerziteta, medija i političkih partija, nevladinih organizacija i vjerskih zajednica - tako da od svih okvira u kojima društvo živi ne ostane ni jedan koji bi svojim autoritetom, „tvrdim“ ili „mekim“, mogao da se suprotstavi vlastodršcu. Krajnji cilj je jasan: onima koji bi se, u nekom trenutku, mogli drznuti da vladajućoj samovolji pruže otpor uskratiti bilo kakav oslonac za organizovano djelovanje. Zato su boljševici tako ljubomorno čuvali monopol Partije nad zaštitom interesa proletarijata od svakog „frakcionaštva“ (vanpartijskih organizacija, prim. aut.) koji bi joj, u tom pogledu, mogao biti konkurencija. I zato svaki režim, čim se poistovjeti sa državom, usvoji ono čuveno Musolinijevo geslo: „Sve unutar države, nikad protiv države, ništa van države“.
Nesloboda je, dakle, neraskidivo skopčana sa samoćom; u tom smislu, otkriti svijet u svojoj zajednici znači suprotstaviti se izolaciji na koju je čovjek u neslobodi osuđen. Sa stanovišta režima, takvo otkriće predstavlja dvostruku subverziju - ako u nekoj zemlji ima svijeta spremnog na pobunu, onda ima i institucija u čije se ime taj svijet buni. Ako su Beograđani 1996/97. (ili Podgoričani 2018.) izašli na ulicu iz protesta protiv grubog kršenja osnovnih ustavnih odredbi, onda taj ustav ipak nešto znači, koliko god u datom trenutku prag tolerancije na režimsku samovolju bio visok. A to „nešto“ je mjera režimskog neuspjeha da u potpunosti monopolizuje politički autoritet.
Kada sam prošle nedjelje prisustvovao protestu povodom neustavnog zatvaranja Nebojše Medojevića, poslanika u Skupštini Crne Gore, zaista mi se činilo da valja reći: Podgorica je svijet. Što se protesta tiče, policijsko nasilje nad Nebojšom Medojevićem bilo je tek neposredan povod, dok je suštinski razlog okupljanja bila odbrana institucije narodnog poslanika, dostojanstva Skupštine i Ustava Crne Gore od bahate policijske čizme koja je namjerila da ih zgazi.
Iskustvo kaže da, kad god se na takav način postave stvari, unutar opozicionih krugova neminovno progovori višedecenijsko ogorčenje: Koji crni Ustav i Skupština? Kakvo dostojanstvo? Nisu li, za trideset godina DPS-ove vlasti, tzv. institucije sistema do te mjere izgažene da tu više nema ničeg što bi se moglo braniti? Nisu li, stoga, farsični pozivi na nekakvu odbranu liberal-demokratskih uzusa, provjera i ravnoteža, vladavine prava i ostalih crnogorskih fikcija, kad je i slijepcu očigledno da ništa od toga u praksi ne postoji?
Ova priča zvuči zavodljivo baš zato što je njena logika cirkularna - kada se kaže da nema svrhe braniti institucije koje faktički ne postoje, zaboravlja se da institucije i postoje ako i dok god postoji spremnost da se stane u njihovu odbranu. Prema tome, sama činjenica da su prošle nedjelje hiljade crnogorskih građana izašle na ulicu da zaštite Ustav od policijskog divljanja dokazuje ipso facto da taj i takav Ustav postoji i da ipak ima neku težinu.
Podgorica je svijet, dame i gospodo! Kada to čuju oni koji uporno ponavljaju „Podgorica se izgradila“, misliće da govorimo o istoj stvari. Razlika je, međutim, ogromna: Podgorica je svijet ne zato što su u tom gradu prošle nedjelje sagrađene još dvije-tri stambene zgrade, već zato što se pokazalo da u Podgorici ima slobodnog svijeta - srazmjerno veličini, ništa manje nego u Beogradu ili u Parizu. Podgorica je svijet zato što odbija da bude glavni grad policijske države - zato što oni koji bi Podgoricu i Crnu Goru htjeli da vrate u 1948. još uvijek nisu dovršili posao.
Bonus video:
