Smrt je od Prvog svjetskog rata postala sistematska i fabrička. Razvoj tehnologije i primjena „totalnog rata“ koji mobiliše čitavu naciju, ubrzali su odlazak na drugi svijet. Had se radovao, jer je čovjek stvorio uslove u kojima bi za sat vremena nestalo 50.000 ljudi. U tom mlincu, gdje je istrijebiljeno nekoliko generacija, našla se i Crna Gora. Objektivne okolnosti uslovile su njeno učešće i teško da je mogla izbjeći svoje stradanje. Ipak, uzroci učešća Crne Gore u Prvom svjetskom ratu nijesu tema ovog rada, već težnja da se komparativnom analizom približe okolnosti sa kojima se crnogorski vojnik susreo.
Crnogorski vojnik iz Velikog rata, nije isti onaj vojnik iz Veljeg rata. On je izašao iz ere „herojskog doba“ i ušao u period savremenog ratovanja, koji je iziskivao vojni obračun sa znatno naprednijom tehnologijom. Protiv sebe više nije imao nemotivisane turske jedinice koje kida jataganom, već armejce imperijalističkih sila “naoružane” jakom ekonomijom. Ekonomija i komunikaciona infrastruktura postali su jednako važan faktor kao broj ljudi na frontu.
Crna Gora je u ovom sukobu pod oružjem mogla da stavi 35.000 aktivnih vojnika i još oko 20.000 rezervista i pomoćnih trupa. Nasuprot nje stajale su dvije carske vojske, Njemačka, koja je 1914. brojala 3.800.000 vojnika i Austro–Ugarska, koja je na početku rata mobilisala 3.350.000 ljudi. Kraljevina Crna Gora nije imala nikakve industrije, sem duvanske, tako da nije ostvarivala ni 0,1% udjela u svjetskoj industrijskoj proizvodnji.Sa druge strane Njemačka i Austro-Ugarska su bile moćne vojne industrije sa oko 20,2 miliona tona proizvedenog čelika godišnje i udjelom od oko 19,2% u svjetskoj industrijskoj proizvodnji.
Na početku rata, dok su SAD još uvijek bile neutralne, Crna Gora je i sa svojim saveznicama (Rusija, Velika Britanija i Francuska) bila u podređenom položaju u odnosu na Centralne sile kada je u pitanju proizvodnja čelika i ratnog materijala (sile Antante su 1913. godine proizvele oko 17.1 tonu čelika). Što se tiče finansija, državna kasa Crne Gore je u toku 1913. godine zbog troškova Balkanskog rata bila gotovo prazna, dok je Njemačka za ratne izdatke (po cijenama iz 1913.) tokom rata izdvojila 19,9 milijardi dolara, a Austro – Ugarska 4,7 milijardi. Crnogorci su bili prinuđeni da čekaju pomoć od saveznika, koja je stizala sporo, nedovoljno i neefikasno. U raznim dokumentima i zabilješkama iz tog perioda, mogu se naći podaci da pojedini crnogorski vojnici nijesu imali čak ni čizme, pa je vlada bila primorana da moli za brojne potrepštine – od odjeće do municije.
Kada je riječ o naoružanju, Crna Gora je u odnosu na svoje suparnike bila naoružana kao David protiv Golijata. Crnogorci nijesu posjedovali opsadnu artiljeriju, već topove zastarjelih sistema koji su zbog upotrebe prevaziđenog crnog baruta, nerijetko otkrivali položaj. Topovski arsenal crnogorske vojske sastojao se od skromnih poklona Rusije, Italije i Srbije, gdje su najstariji brojali i do 30 godina, dok su Centralne sile koristile najsavremenije Škodine i Krupove topove, teške haubice i artiljeriju za masovnu destrukciju. Koliko je Crna Gora bila inferniornija od Austro – Ugarske, najbolje govori tužna ilustracija sa Lovćenskog fronta 1916. godine: odnos snaga pješadije 1:6 (8.000 na prema 50.000), i odnos snaga artiljerije 1: 12 (42 na prema 431 oruđe raznih kalibara). Treba li napominjati da Crna Gora nije imala ni jedan bojni brod, podmornicu, avion, balon ili tenk? Mada, mala kraljevina se mogla pohvaliti činjenicom da nije koristila bojni otrov, jer nije posjedovala postrojenja hemijske industrije. Crnogorska vojska imala je oko 30 savremenih mitraljeza sistema Maksim. Koliko je to malo, pokazuje podatak da je Velika Britanija samo 1916. godine proizvela 33.500 mitraljeza. Jedino je puškom crnogorski vojnik bio ravan neprijateljiu. Crnogorac je koristio “Mosin – nagant m. 1891”, koje su nabavljene iz Rusije 1898. godine. Po svojim performansima, ona je prevazilazila njemački “Mauzer” i Austrougarski “Menliher”.
Međutim, zbog starosti i istrošenosti puščanog arsenala u Balkanskim ratovima, Ministarstvo vojno je tokom rata često pisalo Rusiji za novu pošiljku moskovki. Pošto je vojska raspolagala sa svega 30.000 pušaka Mosin – nagant, u Prvom svjetskom ratu mogao se sresti crnogorski vojnik naoružan jednometnom puškom sistema Verndl, koje je Crna Gora nabavila još davne 1880. godine. Pored ovih činjenica, ipak se ne može reći da crnogorska Vlada nije radila na modernizaciji svoje vojske. Od 1910. godine, pa do početka Balkanskih ratova, učinjeni su veliki napori da vojska milicijskog tipa pređe na jedinice regularne armije (o ovome će svakako biti više riječi drugom prilikom). Za savremenizaciju vojske za te dvije godine potrošeno je preko 4 miliona perpera (što je iznosilo preko 50% godišnjeg budžeta cijele države), koje je obezbijedila ruska subvencija, nakon potpisivanja vojne konvencije. Upravo je ta konvencija četiri godine kasnije, bila jedan od razloga koji je Crnu Goru primorao da uđe u sukob sa daleko naprednijim protivnikom, jer je njena vojska stavljena pod direktnu kontrolu Rusije (vidjeti: Škerović, Nikola, Iz odnosa Crne Gore i Rusije – Vojna konvencija iz 1910, Istorijski zapisi, Godina XII, Knjiga XVI, 3 – 4, Titograd, 1959).
I na kraju, novina sa kojom se crnogorski vojnik susreo u Prvom svjetskom ratu jeste borba sa “nevidljivim protivnikom”, jer je tehnologija fizički udaljavala sukobljene strane. Korištenjem artiljerije, prije svega, Crna Gora prelazi na mnogo perfidniji sistem uništavanja neprijatelja. Ovaj nagli proces, uslovio je i neke mentalitetske promjene kod samih crnogorskih ratnika. Do tada su, čak i Turci, crnogorskim vojnicima priznavali etičnost u toku ratnih sukoba, naročito u domenu poštovanja djece i žena. Balkanski i Prvi svjetski rat, pokazaće da je od nekadašnjih vitezova, ostalo malo.
Oni su gotovo preko noći ušli u sferu prljavog rata, zločina i empatije, tako karakteristične za XX vijek. Izvještaji iz Balkanskog i Velikog rata, pokazaće da Crnogorci nijesu, prije svega, poštovali članove Konvencije o zakonima i običajima suvozemnog rata, i to one koji se odnose na pljačku i poštovanje prava vjeroispovijesti. Članovi 46 i 47 pomenute konvencije, čiji je Crna Gora bila potpisnik, jasno zabranjuju svaki vid otuđenja imovine, i autonomnost religijskih ubjeđenja. Nasilna pokrštavanja u novoosvojenim krajevima 1912/3. i sistematske pljačke po Hercegovini u Prvom svjetskom ratu, pokazuju da su Crnogorci zaboravili na časno ratovanje, ali i na obaveze koje su bile propisane međunarodnim aktima humanitarnog prava. Po definiciji prava, njihovo kršenje je ratni zločin.
Sa ove istorijske distance, zapitajmo se gdje je to Crna Gora danas? Pohod na Dubrovnik i pljačkanje u potonjem ratu, samo su nastavak jednog psihoistorijskog procesa. Mnogo smo se kucali u čojstvo i junaštvo, a zatvarali oči pred zločinima i činjenicama. Isto je i sa ekonomijom. Dok forsiranje neoliberalne rasprodaje otvara prostor “biznismenima”, crnogorska industrija leži mrtva-‘ladna i kao 1916. godine čeka nekog da dođe i kaže: kad vazduh sunem i vatru dunem, srušiću vam kuću!
Bonus video:
