Ukoliko jedno naselje zavređuje naziv muzeja na otvorenom, onda je to nesumnjivo Dinoša u Malesiji. Nalazi se na samom završetku kanjona Cijevne kroz koji je skoro do isteka osmanlijskog doba vodio važan trgovački put, iz pravca Crmnice kroz Zetsku ravnicu ka istoku.
Pravac današnjih glavnih saobraćajnica u Zetskoj ravnici (sjever-jug) potpuno se razlikuje od nekadašnjih glavnih saobraćajnih pravaca (istok-jugozapad i jugoistok-sjeverozapad). Put kroz Platije tada jednostavno nije postojao, dok su drumovi kroz kanjon Cijevne i iz pravca Skadra prema Bjelopavlićima (Via Zenta) imali životnu važnost za privredni život.
U tom je smislu položaj ovog sela-naselja na samoj tački na kojoj Cijevna izlazi iz brdovitog pojasa u ravnicu, strateški bio izuzetno značajan. Nakon nekoliko stotina metara ispod Dinoše rječno korito počinje da se sužava u uzani procjep duboko usječen u stijenu, širok od 5 do 2-3 metra. Jasno je da je ova prirodna pogodnost oduvijek omogućavala lako premošćavanje rijeke i manipulisanje njenom snagom – o tome govore brojni tragovi na kamenitim obalama.
Tako se nizvodno od sadašnjeg mosta u Dinoši, prema obližnjem selu Milješ, u kamenitim stranama jasno vide dugački uklesani vodenički kanali dugi dvjestotinjak metara, dok se na stranama korita vide pravilna okrugla udubljenja i usjeci, koja su služili za umetanje greda za vodeničke ustave.
Širi prostor Dinoše bio je naseljen još u praistoriji. O tome svjedoče brojni tumuli (nadgrobne humke) koji su se prostirali nizvodno s obje strane rijeke, skroz do Kuća Rakića, gdje je prije dvije i po decenije u jednom tumulu slučajno otkriveno nekoliko jedinstvenih figurina. O tome svjedoči i veliki tumul koji se nalazi na brdu iznad Dinoše, u kome je vjerovatno počivao ili još uvijek počiva neki ilirski plemenski prvak.
U neposrednom okruženju sela nailazimo i na tragove iz prelaza u istorijsko doba. Riječ je o gradini po imenu Đuteza, na brdu poviše rubnih kuća o kojoj ćemo još govoriti.
Osim tih tragova ima u Dinoši i ostataka iz rimskog perioda. Povremeno se prilikom okopavanja bašti, na maloj dubini nailazi na rimske novčiće i ostatke antičke keramike i kamene plastike, što jasno ukazuje da se tu mogla nalaziti i neka rimska građevina, najvjerovatnije seoska vila. Jer, cijeli kraj obiluje obradivom zemljom (Dinoško polje) i prosto je bio idealan za takvu vrstu ekonomije.
Imao sam priliku da fotografišem i jedan bakarni novčić iz polovine III vijeka, pronađen prilikom okopavanja bašte na porodičnom imanju Ibrahima Dukaja. Prema neprovjerenim vijestima, u blizini tog mjesta je jednom prilikom otkriveno mnoštvo kopalja, šljemova i koječega drugog.
Jedan indikativan detalj je dio rimskog stuba koji se čuva u dvorištu lokalne džamije.
Iz Dinoše je polazio i rimski vodovod kojim je, zahvaljujući idealnom nagibu terena, voda iz Cijevne odvođena prema Duklji.
Pored antičkog sloja, u Dinoškom polju postoje i ostaci srednjovjekovne crkve, najvjerovatnije iz jedanaestog vijeka. Unutar ilirske gradine na Đutezi nalaze se ostaci srednjovjekovnih zidina.
Zbog izuzetnog položaja i brojnih nalaza, naša arheologinja Olivera Vukadinović-Žižić pretpostavila je 1986. godine da se upravo na prostoru Dinoše mogao nalaziti srednjovjekovni Novigrad - jedan od tri naseljena dukljanska grada koje je pomenuo Konstantin Porfirogenit u svom djelu Spis o narodima iz 949/950. godine (izvorno Peri etnon, najpoznatiji kao De administrando imperio).
Pravo je čudo da gradina Đuteza nije do danas sistematski istražena jer kako je rečeno, na njoj se nalazi nekoliko arheoloških slojeva.
Najstariji su ostaci megalitske ilirske gradine građene u suhozidu, unutar koje se nalaze ostaci srednjovjekovnih zidina, kao i zidina iz osmanskog perioda.
Olivera Velimirović-Žižić je prije dvije i po decenije (1986) upozorila da su ostaci “srednjovjekovnog grada” na brdu Đuteza iznad Dinoše, zbog svog položaja i drugih karakteristika posebno značajni “za istoriju prve južnoslovenske države Duklje, odnosno Zete”. “Obnavljanje života na gradini pada u vrijeme uspostavljanja vizantijske vlasti, odnosno župnih oblasti i prema opštim pojavama tog vremena, gradina je mogla da bude sjedište župe Gorska ... u čijim ostacima treba prepoznati toponim Novigrad koji nam ostavlja K. Porfirogenit”, kaže Velimirović-Žižić.
Što se tiče antičkog sloja ova arheologinja pretpostavlja da se na tom mjestu moglo nalaziti naselje Cina, koje je pripadalo ilirskom plemenu Kinambri (Plinije) ili Kinabroi (po Apijanu). Kinambre je G. Alfedi, 1965. identifikovao kao stanovnike Cine koja se nalazila na komunikaciji između Doklee i Skodre. Bila je posljednja stanica na putu Via Zenta u ovoj oblasti, nakon čega su prema sjeverozapadu slijedile Alata, Birziminium, Salunto, Varis, Anderba...
Gradina na brdu Đuteza iznad Dinoše je zbog svojih odbrambenih karakteristika (težak pristup kao i teško pristupačne pećine u zaleđu) služila kao pribježište (refugium) starijem ilirskom stanovništvu u nestabilnim vremenima.
Ostaci “srednjovjekovne citadele” u Dinoškom polju, oko jedan kilometar daleko od izvora Ribnice mogli bi predstavljati upravo ono mjesto u Ribnici koje pominju istorijski izvori na kojem je po latinskom obredu kršten veliki raški župan Stefana Nemanje oko 1114. godine. Naime, crkva Sv. arh. Mihaila u polju, podno Đuteze, sagrađena je u prednemanjićkom periodu.
Veći broj toponima u dinoškim atarima nudi nam još podataka za našu pretpostavku, zaključuje Velimirović-Žižić (1986).
Međutim, istoričari su njene pretpostavke o Cini (Kini?), Novigradu i Stefanu Nemanji listom prećutali u kasnijoj literaturi, a sama Đuteza kao i ostaci crkve u polju i danas leže zapušteni i neistraženi.
Nije u ovom trenutku najvažnije da li je riječ o ilirsko-rimskoj stanici Cina ili o srednjovjekovnom Novigradu ili pak, nekom trećem naselju.
Važno je da se ovakve pretpostavke ne zanemaruju u naučnoj polemici, i da konačno, započnu sistematska istraživanja na ovom lokalitetu.
Jer, vjekovni kontinuitet života na prostoru tog trgovačkog čvorišta, govori o njegovom velikom značaju za razumijevanje naše najranije istorije.
U ovom trenutku nije najvažnije da li se u Dinoši nalaze ostaci iliro-rimske stanice Cina i ostaci srednjovjekovnog Novigrada ili nekog trećeg naselja. Važno je da se ovakve pretpostavke ne zanemaruju, i da konačno, započnu sistematska istraživanja ovog lokaliteta. Jer, vjekovni kontinuitet života na prostoru tog trgovačkog čvorišta, govori o njegovom velikom značaju za razumijevanje naše najranije istorije
O čemu svjedoči Koronelijeva karta iz 1688.
O Dinoši je interesantno svjedočanstvo ostavio mletački kartograf Vinćenco Koroneli. Na njegovoj karti iz 1688. godine prikazano je i područje Zetske ravnice. Na tom prostoru upisano je nekoliko naselja, na primjer prepoznatljivo „Golobauci“ ali i zagonetno „Kolashini“ otprilike na mjestu gdje Morača ulazi u ravnicu.
Koroneli je naziv „Dinosci“ upisao dvaput. Jednom pored mosta na Morači (Zerm Fiume), a drugi put pored Cijevne (Fiume Barbana) na odgovarajućoj lokaciji, na mjestu gdje rijeka Cijevna napušta brdski pojas i ulazi u ravnicu. Uzvodno, prema istoku, na desnoj obali Cijevne upisano je ime “Cela di Frati s. Martino” (Ćelija bratstva sv. Martina).
Najvjerovatnije je riječ o nekom drevnom benediktinskom manastiru koji je davno prije Koronelija prekrio veo zaborava i na čije su postojanje ukazivali još samo kartografski podaci.
Njegovo ime upisano je u blizini planine “Monte Succa” koja za malisorsko pleme Grude ima veliki značaj zbog predanja da je na njoj sahranjen njihov rodonačelnik. Tamo vidimo još jedan ucrtani most kao i upisano ime naselja “Selista“, koje postoji i danas.
Bonus video:
