Trinaest je godina od nezavisnosti Crne Gore. Koliko je ona danas nezavisna?
Po raspolućivanju DPS-a, a posebno tokom borbe oko državnopravnog statusa bili smo u prilici da prisustvujemo rađanju nečeg čarobnog – nečeg što volim zvati “državotvornim popom”, čiji je poslednji izdanak pjesma grupe D-Moll posvećena trinaestogodišnjici istorijskog 21. maja. Po strani to što tekst numere državu svodi na geološke i hidrometeorološke pojave, na šta smo navikli, zanimljiviji mi je tu jedan novi, gotovo erotski momenat koji ostavlja utisak da slavljenici ne samo da vole Crnu Goru, već da ispoljavaju parafilijske tendencije prema njoj. Pjesma, pak, nije ništa do raskošni simptom naše patologije koja nehotice dekonstruiše zvanični narativ: sve što volimo u vezi sa Crnom Gorom jeste ono što smo naslijedili – bilo od majke prirode, bilo od predaka, ali ništa što smo postigli u ovih nekoliko naših generacija.
A ipak, volio bih čuti stih koji slavi postignuća Crne Gore kao političke zajednice, pa da uglas slavimo Dan nezavisnosti dok spominjemo đedovinu prodatu Rusima, nabrajamo sve fotelje Peđe Boškovića, obračunavamo kilovat-sate plaćene Italijanima, prisjećamo se svih skupo plaćenih nesposobnosti Ivana Brajovića… Lijepo bi bilo veličati državu Crnu Goru koju smo mi stvorili, onu koju oblikuje naš svakodnevni život. I ne samo lijepo, već i tačno, jer to i samo to je naša država, i tim i samo tim možemo se ponositi; rezultatima samo našeg rada. Dominantni oblik libidinalnog uloga u Crnu Goru, pak, samo ukazuje na to da nemamo kapaciteta za patriotizam, već isključivo za nešto što bi mogli nazvati “državnim fetišizmom” – volimo djelove koji su nam ožnačitelji totaliteta.
Lijepo bi bilo veličati državu Crnu Goru koju smo mi stvorili, onu koju oblikuje naš svakodnevni život
Recimo, to što smo postali nezavisni od Beograda ne znači da smo stekli autonomiju za Crnu Goru kao političku zajednicu. Povratna informacija društva na javne politike kao da ništa ne znači donosiocima odluka. Pogledajte samo potrebu državotvornih elita za eksternom validacijom: ukoliko se neko usudi da kaže kako imamo ozbiljnih (sistemskih) problema, odmah biva poklopljen pričom o tome kako je zlonamjeran jer smo “dobili pozitivne ocjene za to nešto sa najviših međunarodnih adresa”. Građani smo samo tokom izbora, a između njih naš glas je nebitan. Shvatate li vi koliko je to cinično, da ne kažem umobolno, kada dolazi od onih kojima su usta suva od suvereniteta?
Vlast nam redovno mjeri patriotizam.
Da budem prost: patriotizam je kada plaćamo porez, jer je neplaćanje istog jedan od najtežih udaraca koje možete da zadate stabilnosti jedne zemlje. Za mene, pak, patriotizam nije kada nas boli to što neko ne poštuje državne simbole, već kada reagujemo na ugnjetavanje drugog u ime onog što ti simboli predstavljaju. U tom smislu, građanska obaveza ne smije biti prema postojećem režimu, već prema idealima kojima ta država stremi, a ova naša bi da bude “građanska, demokratska, ekološka i država socijalne pravde, zasnovana na vladavini prava”. Nezavisnost se ne sastoji u tome da partijski centri moći odlučuju kako da kroz rasprodaju “valorizuju” zajedničko dobro, već se ona manifestuje kao autonomija kada ih mi, građani, zaustavimo u toj naopakoj namjeri.
Da li se nešto može računati kao “uspjeh” zavisi od sistema vrijednosti, a ne isključivo od suvih podataka
To je građanska svijest, to da shvatimo da su socio-politička pitanja zapravo pitanja vrijednosti; te da nije dovoljno reći da je “A uzrok B”, jer javnost mora znati da li je B poželjno, da li je A etički prihvatljivo, i da li je trošak uopšte vrijedan truda. Eto, režim ekonomski napredak prikazuje friziranjem statistike, tako što, na primjer, tumačenjem potrošačke korpe do nivoa gdje je građaninu za sva tri obroka dnevno potrebno 2,06 eura praktično ukida siromaštvo u zemlji. S druge strane, napredak privrede se očekuje, recimo, “valorizovanjem” rijeka kroz svođenje na njihov hidroelektrični potencijal, takođe iskrivljujući pokazatelje isplativosti i eventualne štetnosti tih projekata. Hoću reći, da li se nešto može računati kao “uspjeh” zavisi od sistema vrijednosti, a ne isključivo od suvih podataka.
Nije isto nacionalni što i javni, niti je isto državni što i društveni interes. Pobogu, Hitlerov nacionalni i državni cilj bio je Lebensraum! Treba se paziti svega što vam moralno upitne postupke pravda “državnim razlogom”, odnosno “nacionalnim interesom”. Umjesto da se bazira na odnosu prava, obaveza i odgovornosti građana prema političkoj zajednici, odnosno javnom interesu i zajedničkom dobru, naša zvanična politika ljubavi prema državi se bazira na emociji prema sedimentnim stijenama i parčadima tekstila, a ispoljava kao služba, lojalnost i servilnost partiji koja je za trideset godina promijenila više “nacionalnih” i “državnih interesa” nego sama Crna Gora ukupno vladajućih partija.
Šta mislite o podjelama koje postoje i nakon referenduma?
Referendumska kampanja bila je borba između dva populistička pokreta, koji su čuda obećavali ako i samo ako se pobijede odnarođene elite iz Beograda, odnosno one iz Podgorice, tako što će narod preuzeti stvar u svoje ruke. Isti diskurs koji su zajedno rabili desetak godina ranije. No, kako to obično biva, ono što krene kao populistički pokret završi kao elitistički poredak. Sviđalo se nama to ili ne, država koju smo dobili nužan je proizvod populizma koji je duboko ukorijenjen u jednoj vrsti crnogorskog nacionalizma od koga su i mnogi “stari liberali” zazirali.
Međutim, kako je Parta Čaterdži primijetio, nacionalizam sam po sebi ne znači ništa ukoliko nije dio progresivne politike koja ga nadilazi, jer u suprotnom postizanje njegovog zvaničnog cilja – nacionalne nezavisnosti – postaje forma bez sadržaja. Mi ne samo da nismo napravili korak ka toj progresivnoj politici koja bi se odmakla od dominantne etnopolitike, već smo predreferendumske antagonizme produbili, maltene institucionalizovali, a politiku sveli na etnopolitiku na javnoj sceni, dok se iza zavjese odigrava najjezivija neopatrimonijalno-neoliberalna devastacija same supstance ove države koja će, na duži rok, samo stvarati pogodne uslove za rađanje i rast onoga od čega se sada navodno branimo – desnog populizma.
Gdje smo u odnosu na devedesete?
Često se pozivamo na “mračne devedesete”, ali današnja etnopolitika radikalno je drugačija od one iz tog perioda: tada smo imali etnifikaciju politike, danas, pak, živimo politizaciju etniciteta. Još od rascjepa u DPS-a, na djelu je postepena politizacija “narcizma malih razlika” u dva lanca označitelja (etno)nacionalnih identiteta koji su, dakako, potpuno pocijepali i društvo. Ne morate ići dalje od nivoa porodice da bi vidjeli dubinu (politizacije) tog rascjepa. Kada bi, recimo, iz ptičje perspektive gledali poslednjih dvadesetak godina, vidjeli bi polarizaciju na nominalno “pro-zapadne liberalno-građanske Crnogorce” i navodno “anti-zapadne konzervativno-nacionalističke Srbe”. Dakle, ne radi se tu toliko o kulturnim koliko o političkim razlikama, jer ono što posmatramo jesu dvije ideološki suprostavljene artikulacije nacionalnih identiteta.
Možda Srbe ne granatiramo kao Hrvate, ne deportujemo kao muslimane, niti ih prebijamo kao Crnogorce, ali se kao država svim silama trudimo da im ogadimo “sve crnogorsko” i probudimo inat
Kao proizvod potrebe mobilizacije i organizacije društva u dva bloka – prvo u borbi sa Miloševićem, a posebno u borbi za državnopravni status – crnogorski identitet se postepeno formirao kao inkluzivan, odnosno multikulturan, multikonfesionalan i multietnički; po formuli Crnogorci plus sve manjine minus Srbi; koja se plasira kao građanska priča, navodno oslobođena svih predrasuda, a opet sa jasno identifikovanim antipodom: pretvaranjem cijele etničke skupine u “negrađane”. Možemo debatovati o tome koliko pojmovi “Crnogorac” i “Srbin” jesu ili nisu bili međusobno isključivi ili pak antagonizovani u poslednja dva vijeka, ali ono što je bitno jeste da ovo nije bio jednosmjeran proces, već se radilo o dvostrukoj getoizaciji Srba u Crnoj Gori: kao vid političke diferencijacije u odnosu na političku resignifikaciju dijela demografske odrednice “pravoslavni živalj” Srbi su sami sebe vaspostavili kao monokulturne, monokonfesionalne i monoetničke i, kao takvi, sebe su vidjeli kao poslednji branik “svoje”, uglavnom tradicionalističke Crne Gore, pa se tako postavili i kao opozicija svemu onome što im je narušavalo koncepciju.
A u čemu je ta, iz njihove vizure, “identitetska otimačina” mogla biti oličena do u režimu DPS-a, koji je svaku priliku koristio da ih ponizi, svaku krizu da ih proglasi neprijateljem, svaku šansu za pomirenjem da ih dodatno udalji. Još je 22. jula 1999. godine sam Slavko Perović optužio režim za “crnogorski nacionalizam” i da “preko medija stvara antisrpsko raspoloženje u Crnoj Gori za neka buduća vremena, ako im zatreba”. Slavko je pogriješio u jednom – nisu samo mediji iskorišćeni u te svrhe, već je kompletan ideološki državni aparat upotrijebljen da se Srbi pretvore u potpunu drugost – koja je navodno htjela rušenje, a ne zapravo drugačiji koncept države, pa sad više i ne znaju kako da ih uključe u poredak koji se upravo izgradio na političkom narativu da njihova integracija neminovno znači i kraj nezavisne Crne Gore.
Možda ih ne granatiramo kao Hrvate, ne deportujemo kao muslimane, niti ih prebijamo kao Crnogorce, ali se kao država svim silama trudimo da im ogadimo “sve crnogorsko” i probudimo inat. Eto vam odgovora zašto bi neko “navijao protiv svoje države”: zato što ta navodno njihova država nije učinila ništa da bi je oni osjetili svojom. Shvatate, jedina konstanta u državnoj politici post-socijalističke Crne Gore jeste delegitimizovanje i demonizacija određene etničke/nacionalne skupine kao neprijatelja? Suština, dakle, nije u tome da li je nacionalizam koji nas mori srpski ili crnogorski, već da su, zavisno od toga koji je bio “na budžetu” u poslednjih trideset godina, oba ispoljili svoje najgore osobine kroz državu kojom upravlja DPS.
Postoji li druga strana te medalje?
Naravno. Kao narod koji je predstavljen prvo kao “gubitnik” 2006. godine, a potom kao neko ko hoće da nam otme mukotrpno steknutu nezavisnost, kome je taj narod mogao da se okrene? Državnim institucijama Crne Gore? Nažalost, predstavnici ovog naroda kao da su u potpunosti prihvatili projektovanu sliku o njima samima, pa su nastavili da je plasiraju i legitimišu kao nešto što treba aktivno da se živi. Većina je Srba tako sama postala zatvorenik sopstvenog oponiranja, inaćenja, isključivosti i, zašto ne reći, problematične politike koju su shvatili “svoju”, kao dio nacionalnog identiteta, pa bi tako svakog svog ko Putina smatra diktatorom, mnogo ne haje za Kosmet i tenis, stidi se genocida u Srebrenci, priznaje i prihvata crnogorsku naciju, sklonog ateizmu proglasili “Crnogorcem”.
To je dvostruka getoizacija o kojoj pričam, a te relacije ekvivalencije koje uvezuju političke stavove u nacionalne identitete toliko su podijelile i antagonizovale polove društva da proces sada funkcioniše po sopstvenoj logici kretanja i ruši pred sobom sve što bi nas potencijalno spajalo. Izvorni si suverenista, muslimanske vjeroispovjesti, liberalno-lijevih orjentacija, ali vodiš proteste protiv DPS-a i nisi za NATO zato što si pacifista? Pa, naravno da si četnik, šta drugo možeš biti!
Jesmo li išta naučili iz istorije?
Možemo da budemo ozlojeđeni, cinični, ili pak podrugljivi, ali prije nego što osudimo, pokušajmo da razumijemo da niko od protivnika režima ne mrzi nezavisnu Crnu Goru, već reaguje na ono što, legitimno ili ne, vidi kao nepravde učinjene u njeno ime, a to je velika razlika. Trauma, posebno kada je za veliki dio stanovništva, ne može i ne smije biti temelj za izgradnju države – a pogledajte samo taj niz kod nas: 1918–1919, 1945–1948, svi šokovi od 1988. do 2006. godine. Čovjek bi pomislio da smo nešto naučili.
Nismo, jer u Crnoj Gori vrijeme ne protiče, ono se gomila, pa nam se zato ono potisnuto uvijek vraća u monstruoznom obličju. Država se i ne trudi da učini nešto za sve građane, već kao da nastoji da se oni pod traumom osjete kao gubitnici, da budu kažnjeni, percipirani kao izdajnici. A kada ste godinama podvrgnuti takvom tretmanu, da li zaista tu državu možete doživljavati kao svoju?
U Crnoj Gori vrijeme ne protiče, ono se gomila, pa nam se zato ono potisnuto uvijek vraća u monstruoznom obličju
Režim misli da produbljivanjem podjela održava sebe na vlasti, ali ne radi samo to – hrani i čudovište koje se uveliko otrglo kontroli. Džon Karpenter je jednom prilikom rekao da postoje dva osnovna tipa horor narativa; onaj desni u kome čudovište koje se nalazi spolja dolazi u našu zajednicu, ali i onaj lijevi koji shvata da je zlo sve vrijeme bilo u zajednici – u nama samima.Mi smo toliko izgubili sposobnost da zamišljamo, mislimo Crnu Goru bez DPS-a da mi se čini da je vrijeme za ljevičarski obrt naše priče. Jer, samo se takvom spoznajom otvara prostor za emancipaciju i istinsku promjenu.
Bonus video:
