Događaj u nauci i kulturi Crne Gore

Popović: Olovna vremena

Teško je reći, šta u ovoj knjizi više izaziva: njen predmet, vremenski obuhvat, poslednjih trideset godina, od takozvane AB revolucije do učlanjenja u NATO; ili njena dva autora, prvi, stariji, jedan od najznačajnijih, ako ne i najznačajniji, drugi, mlađi, jedan od najangažovanijih, ako ne i najangažovaniji istoričar današnje Crne Gore. Izazovnost o kojoj je reč, još bolje se vidi, u konkretnoj podeli rada i tema dva autora. Šerba Rastodera: Bilansi postjugoslovenskih radova, posebno uloga medija, intelektualaca, i verskih zajednica u ovim ratovima; zatim Fašizacija društva; i Etno-religijski motivisani ratni zločini, posebno oni u slučajevima Morinj, Pljevlja/Bukovica, Deportacije, Štrpci, Akcija „Lim“, Romi/Danilovgrad, i Orlov let. I Novaka Adžića: Hronologija i analiza postjugoslovenskih ratova, u Sloveniji 1991., Hrvatskoj 1991-1995., i BiH 1992-1995.; i Ekonomija ovih ratova.

Odmah treba reći. Svoj ne mali, zapravo veliki, pa i najveći profesionalni izazov, autori su savladali veoma uspešno. I to pre svega zbog toga što su pri tome veoma uspešno koristili odgovarajući naučni metod. Najpre, standardni istoriografski metod njihove primarne naučne oblasti, o čemu svedoči dovoljno mnoštvo nepristrasno odabranih primarnih i ostalih istorijskih izvora, primera radi najcitiraniji izvor u ovoj knjizi predstavljaju memoarska Pravila ćutanja Momira Bulatovića, ali tu su i zapisnici sa tajnih sednica Vrhovnog saveta odbrane SRJ, sa kojih je skinuta oznaka tajnosti, a koji, nakon toliko godina, na vrhove vlasti u Crnoj Gori, bacaju i nešto (samo)opravdavajućeg, ako ne baš i pozitivnog svetla. A zatim, tu je i holistički metod istorije dugog trajanja, sa odgovarajućim ekonomskim, socijalnim i političkim sintezama, ne toliko uobičajenim među klasičnim istoričarima.

Zahvaljujući upravo ovakvom, superiornom, kompleksnom i holističkom naučnom metodu, autori su u ovoj knjizi došli i do svog, pa i našeg ukupnog, najvrednijeg naučnog i kulturnog rezultata. Do punog razotkrivanja i rasvetljavanja olovnih 1990-ih. Ratno-zločinačkih, kada je reč o vrhovima vlasti, antiratnih, kada je reč o delu opozicije i alternative. Naravno, izvora, analiza i publikacija ove vrste, bilo je i do sada, ali je ono što ovu knjigu dvojice autora izdvaja, u najboljem smislu te reči, činjenica da ona to sada po prvi put čini na jednom mestu. Uz odgovarajuću holističku sintezu, naravno. Da li sve ovo znači, da u ovoj knjizi nema i mesta, koja bi se mogla osporavati. Naravno da ne znači. I autor ove recenzije zna za nekoliko takvih mesta. Ali, u nedogmatskoj nauci i kulturi, to je sasvim normalno, nenormalno bi bilo da takvih mesta uopšte nema. Osim toga, broj, karakter i značaj ovakvih mesta, zanemarljiv je u odnosu na onaj najvredniji naučni i kulturni rezultat ove knjige, koji je, kao takav, istaknut u prethodnom pasusu ove recenzije. Sasvim druga stvar su osporavanja nenaučne prirode, koja će se, sa svih strana, veoma verovatno, sručiti na ovu knjigu, odmah po njenom izlasku u javnost. Šizma montenegrina.

Najbolje knjige našeg vremena inspirisane su olovnim vremenima. Velika transformacija Karla Polanjija, Izvori totalitarizma Hane Arent, i Otvoreno društvo i njegovi neprijatelji Karla Popera, da pomenemo samo neke. I Crna Gora je dobila jednu ovakvu knjigu. Makar kada je reč o istoriografiji odnosno istoriji kao nauci. To je knjiga Šerba Rastodera i Novaka Adžića koja je predmet ove recenzije. U tom smislu, ova knjiga nije samo najznačajnija knjiga u opusu dvojice autora do sada, nego i jedan od najznačajnijih, ako ne i najznačajniji događaj u nauci i kulturi Crne Gore. Dvojica autora su svoj naučni i građanski dug odužili. Izdavanjem ove knjige, to će učiniti i njen izdavač. Ostalo je na nama.

Tromp: Važan korak

U ratovima nestaju države, dok se u isto vrijeme stvaraju nove. Zašto se raspala Jugoslavija i zašto se proces raspadanja odvijao na nasilan način su dvije teme kojima se bave povijesničari već gotovo tri desetljeća. Šerbo Rastoder i Novak Adžić pristupaju ovim pitanjema prateći proces raspada Jugoslavije iz perspektive stvaranja nezavisne republike Crne Gore, jedne od sedam država nasljednica Jugoslavije. Autori s jedne strane prate povijesne procese koji su doveli u pitanje legitimitet Jugoslavije kao zajedničke države, dok s druge strane istražuju odgovornost pojedinaca, odnosno vodećih republičkih političkih elita za ljudske patnje i razaranja u ratovima kojima je bio obilježen raspad Jugoslavije.

Povijesnu odgovornosti za nasilni raspad Jugoslavije autori pripisuju osvajačkim ratovima koje je vodila miloševićevska Srbija u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini pod retoričkom maskom “spašavanja Jugoslavije.” Upravo u tom povijesnom kontekstu autori kritički preisipitivaju, koristeći bogatu arhivsku građu, koja strana je u stvari bila za očuvanje Jugoslavije i kakve Jugoslavije, a koja strana ju je rušila. U crnogorskoj politici i društvu su ideje u vrijeme pred sam kraj Jugoslavije odražavali iste podjele koje su bile prisutne i na federalnom nivou: crnogorske političke i intelektualne elite koje su bile na vlasti su kao prioritet proklamirale očuvanje Jugoslavije i tako su sa Srbijom ušli u državni projekt Savezne Republike Jugoslavije (1992-2003); druga strana je ukazivala na velikosrpski karakter Jugoslavije kakvu je osmislio i promovirao Milošević, suprostavljajući se etničkom nasilju u Crnoj Gori kao i ratnim pohodima crnogorskih doborvoljaca i vojnih obaveznika na dubrovačkom ratištu od 1991. koji su ratovali u sastavu JNA.

Ratne godine od 1991. pa do 1995. su ostavile velikog traga u crnogorskoj kolektivnoj memoriji i vjerodostojnost povijesnih interpetacija perioda od raspada Jugoslavije 1991. do stvarnja nezavisne republike Crne Gore 2006. će ovisiti o interpretaciji upravo ovog perioda. Autori ove studije su napravili jedan važan korak na tom putu tako da su detaljno dokumentirali upravo taj period suvremene povijesti Crne Gore.