U novom filmu “Džoker” ispričana nam je priča Artura Fleka, usamljenog psihopate i klovna po zanimanju koji pokušava da napravi karijeru stendap komičara. U tome ne uspijeva i doživljava poniženja, a onda počinje da se sveti društvu pretvorivši se u ubicu i provokatora pobune “protiv bogatih”.
Iako je “Džoker” ove godine dobio prestižnog Zlatnog lava na Venecijanskom festivalu, mišljenja o filmu su podijeljena. Mnogi kritičari ga hvale govoreći (sasvim očekivano) da je njegov agresivni glavni lik stao na čelo ustanka protiv nemilosrdnog i nepravednog društvenog poretka. Oni kažu da je Džoker heroj potlačenih, a njegovo nasilje hrabri akt izražavanja vlastite ličnosti.
Drugi daju prednost mračnijem pogledu na glavnog junaka, podvlačeći njegovo bezumlje, okrutnost i zle namjere. Za razliku od ubice Raskoljnikova, iz romana “Zločin i kazna” F. M. Dostojevskog, koga razdiru protivurječnosti, Džoker je osvetoljubivi manijak koji svoje zločine isvršava hladnokrvo i koji ne osjeća nikakvu odgovornost, a posebno ne žaljenje.
Režiser filma, Tod Filips, iznenađen je što njegovom filmu prilaze sa tako dvojakim standardima. “Upravo sam pogledao film ‘Džon Vik 3’ - bijeli muškarac ubija 300 ljudi i svi se smiju, galame, urlaju”, kaže Filips. “Zašto se na taj film primjenjuju drugi standardi? Ja, iskreno govoreći, ne vidim razuman razlog za to”. Ali, postoji i ozbiljnije pitanje: treba li ubica psihopata da bude glavni junak filma koji kritikuje postojeći društveni poredak. Da, istina je, u Sjedinjenim Državama je krajnje neravnomjerno raspoređeno bogatstvo; nivo nejednakosti odgovara onom u Rusiji Vladimira Putina, a ne onom u većini drugih razvijenih zemalja i zato su, naravno, zemlji potrebne društvene promjene. Ali da li su zaista Džoker i njemu slični protagonisti, a takođe i filmovi sa monstrumima ubicama i nesputanim nasiljem, najbolji instrument za promovisanje ideje o socijalnoj pravdi? Filips i glumac Hoakin Feniks, koji igra glavnu ulogu, pokušali su da odbace takvu kritiku pozivajući se na popularnu ideju da monstrume treba gledati kao žrtve nepravde. Njihovi zločini, prema Filipsovom mišljenju, objašnjavaju se “odsustvom ljubavi, traumama iz djetinjstva, nedostatkom saosjećanja u svijetu”.
Kako u časopisu The Atlantic naglašava Dejvid Sims, “Džokera” je “teško nazvati prvim filmom u istoriji u kome je u centru pažnje uznemirujući antiheroj”. Postoji mnogo filmova sa zombijima koji jedu mozgove, vampirima koji piju krv ili sa serijskim ubicama koji su zavrijedili pohvale kritičara kapitalističke eksploatacije, američkog imperijalizma, rodnog nasilja, specizma i tako dalje. Osim toga, da li je postojao ijedan monstrum koji nije smatran potencijalnim prenosiocem revolucionarnih ideja?
Ideja da monstrum ubica može simbolizovati čovjeka koji protestuje ili koji je odbačen (i zbog toga zaslužuje simpatije) pripada francuskim filozofima Žilu Delezu i Pjeru Feliksu Gatariju. Sporeći ponuđeno objašnjenje Renea Žirara o porijeklu iracionalnog nasilja i mržnje prema Drugima (etničkim ili vjerskim manjinama koje su demonizovane i bile žrtve), Delez i Gatari proširili su pojam Drugačijeg na - vampire.
Samim tim postavljena je scena za paradigmatični preokret: shvatiti monstruma kao Drugačijeg. I sve češće takvi protagonisti su u fokusu naučne pažnje, kulturne kritike i popularne kulture.
Porijeklo ove fiksacije na “empatiju” prema zločincima, sklonim ekstremnom nasilju, leži u ideološkom zaokretu u odnosu prema ljudima. Ta promjena je posljedica uticaja radikalne kritike humanizma i negiranja antropocentrizma. Slične ideje posebno glasno iznose pokreti za zaštitu životinja, a takođe i pristalice transhumanizma i posthumanizma u popularnoj kulturi, počev od 1990-ih godina (o tome pišem u svojoj knjizi The Celebration of Death in Contemporary Culture). Dajući legitimitet onome što se bi se u drugom slučaju doživljavalo kao vrlo prizeman vid zabave, priče u kojima se estetizuje nasilje idealizovanih monstruma nad ljudima, brzo su postale tražena roba. Kakve su društvene i političke posljedice ovakve normalizacije jezivih zvjerstava u popularnoj kulturi? Stefani Zaharek je u časopisu Time “Džokera” nazvala vježbom “glamuroznog nihilizma” u kojoj glavni junak “inspiriše haos i anarhiju”. I ovaj film je očigledno isprovocirao nove debate o odnosu između fiktivnog nasilja i nasilja u realnom životu. Uoči izlaska “Džokera” na ekrane, porodice žrtava masovnog ubistva u bioskopu u gradu Aurora (Kolorado) iz 2012. godine objavili su pismo u kojem izražavaju svoju zabrinutost zbog zvjerstava koja su prikazana u filmu.
Ubistvo gledalaca u Aurori dogodilo se za vrijeme prikazivanja drugog filma Warner Brosa (“Uspon Mračnog viteza”), pa je pismo prinudilo studio, Filipsa i Feniksa da odgovore na negodovanje porodica. U izjavama iz Warner Brosa bezrezervno se savjetuje da fikciju ne treba miješati sa realnošću, dok su u Filipsovom odgovoru sumirane promjene u popularnoj kulturi koje su se dogodile tokom posljednjih decenija: “Ne mislim da je obaveza režisera da podučava publiku moralu ili razlici između dobra i zla”.
Međutim, ako je “Džoker” poziv na društvene promjene, onda je smisao ovog filma, u konačnom, upravo u shvatanju šta je dobro a šta loše - i sa moralne i sa tačke gledišta socijalne pravde.
Zaharek je primijetila početnu protivurječnost u liku Džokera: “Je li on zlikovac ili predstavnik potlačenih?”, pita ona. “Film hoće da on bude i jedno i drugo. Ta dvojnost izgleda nepošteno”. Sims je saglasan da Filips “pozicionira Džokera kao antiheroja, kao zločinačku figuru, koja se, ipak, tokom filma pretvara u simbol vansudske pravde”.
Nijedan od kritičara, međutim, nije objasnio prirodu te nečasnosti. Džoker je bezumnik čije se bespoštedno nasilje doživljava i izvodi kao zabava, a ne kao poziv na revoluciju ili društvene promjene. Taj film ne inspiriše publiku na proteste protiv društvene nepravde, već prodaje u robu pretvoreni antihumanizam koji radikalno odbacuje neizmjernu vrijednost ljudskog života i demokratske slobode.
Iako je Zaharek, naravno, u pravu kada tvrdi da “filmovi nisu uzrok nasilja”, oni su u stanju da utiču na naše predstave o tome šta je dopušteno. Jer, kako je moguće da nasilje nad ljudima na ekranu ne utiče na percepciju vrijednosti ljudskog života i ljudskog dostojanstva?
I više od toga - ako je, kako tvrdi Feniks, kultura neodvojiva od politike, onda normalizacija zvjerskih užasa u popularnoj kulturi može dovesti do masovne ravnodušnosti kada je riječ o razlikovanju dobrog i lošeg u društvenom životu. A mi se, naravno, moramo zapitati i u kojem stepenu je ta ravnodušnost, koju kao profesionalni kredo nameće industrija zabave, uticala na ponašanje šoumena koji danas sjedi u Bijeloj kući.
Piše: Dina Khapaeva
(Copyright: Project Syndicate, 2019; prevela Nela Radoičić)
Bonus video:
