(SPQR: istorija drevnog Rima - SPQR: A History of Ancient Rome; Mary Beard; Profile Books, London, 2016; 606 str.)
Još jedna istorija starog Rima koja postavlja podrazumijevano pitanje: otkud tako jednostavan, mali grad u centralnoj Italiji postaje znamenitiji od bilo kakve naseobine na drevnom Mediteranu i ujedno služi kao središte kolosalnog, nezaustavljivog carstva?
Istoričarka Birdova ujedno i pokazuje koliko se lakše uhvatiti u koštac sa istorijom starog Rima nego s bilo kojim drugim istorijskim periodom. No, bez obzira na to, većina događaja i okolnosti, bilo dobro dokumentovanih bilo jedva nazirućih, i dalje će nam - kao, uostalom, i življu starog Rima - ostati vječita misterija
"To je dijelom zahvaljujući gledanju na stare dokaze odmornijim očima i zbog drugačijih pitanja koje odlučujemo da postavimo", kaže Meri Bird. "Međutim, vrlo je opasno izjaviti da smo mi, danas, bolji istoričari od naših predaka. Uopšte nismo. Ali prilazimo rimskoj istoriji s različitim prioritetima na umu - od polnog identiteta do snadbijevanja hranom - zbog čega nam se drevna prošlost samim tim obraća jezikom novog idioma."
Birdova počinje Ciceronovim vrhuncem u političkoj karijeri - tzv. Katilininom zavjerom, 63. godine prije nove ere, na kojoj počiva temelj svakog političkog konflikta, u trenutku kad je Ciceron, tokom svojeg konzulstva, u rimskom senatu objelodanio namjeru da njegov oponent, Lucije Sergije Katilina, planira da izvrši vojni udar, spali Rim i da, na užas konzervativaca, otkaže sve dugove. Senat je odmah proglasio stanje uzbune i promptno se suočio s prijetnjom.
Naime, odvajkada se postavljalo pitanje koliku je zapravo prijetnju predstavljao Katilina, ili da li se u stvari to samo radilo o narogušenoj retorici jednog ne-aristokrate i ne-vojnika Cicerona, kome je naizgled pošto-poto bila potrebna neka senzacija u konzulskoj godini ne bi li osigurao bezbrižni opstanak u vrhu rimske elite, među porodicama koje su tvrdile direktnu vezu s Romulovom erom (ili, u slučaju Julija Cezara, sa Homerovim Enejom i boginjom Venerom).
Najbolje od svega, otkazivanje svih dugova je bilo nešto što je i te kako bilo potrebno Rimu 63. godine p.n.e.
Birdova počinje od ovog trenutka rimske istorije jer kao što kaže, "još će proći punih hiljadu godina dok ne stignemo do svijeta renesansne Firence i ne naiđemo na toliko detalja o jednom periodu." U isti mah, to je bila era kada su i sami Rimljani sve češće postavljali pitanja o sopstvenom porijeklu.
Jer da biste razumjeli drevne Rimljane, neophodno je shvatiti odakle su oni vjerovali da su potekli, kao i da razmišljate o njima kroz značaj priče o Romulu i Remu (inherentni dualitet u rimskoj kulturi? građanski rat je u genima Rimljana? etc.) od glavnih tema, ali i kroz suptilnosti i dvosmislenosti u ostalim pričama o njihovom porijeklu. Rimljanima je takođe bilo bitno ne samo da utvrde starost i datum osnivanja Rima (735. godinu p.n.e. prema
Ciceronovom prijatelju, Titu Pomponiju Atiku), nego i da ga dovedu u neposrednu vezu sa Grčkom, sinhronizujući određene sopstvene događaje sa datumima iz grčke hronologije.
Arheologija nudi samo kroki najranijeg Rima, i to sasvim drukčijeg od stjecišta iz rimskih mitova. To je neočekivani Rim, upozorava Birdova, najvećma zagonetan i kontroverzan. Iskopine ispod modernog grada u prethodnih 100 godina otkrile su nekoliko tragova koji sežu do 1000. g.p.n.e, do majušnog sela na rijeci Tibar, što je vremenom preraslo u Ciceronovu nenadmašnu prijestonicu. "Ono što je sigurno jeste da je do 6. vijeka p.n.e. Rim bio urbana zajednica, sa centrom i par javnih zgrada."
Na pitanje kako počinje Rimska republika, Birdova podsjeća da su "rimski istoričari bili eksperti u preobraćanju istorijskog haosa u čistu naraciju... gdje su njihove najsvetije institucije mnogo starije nego što inače jesu bile."
Za njih je tranzicija iz monarhije do republike bila jednostavna taman kao bilo koja revolucija: Tarkviniji su pobjegli, a novi oblik vladavine je prosto došao, u potpunosti oformljen; ustanovljeno je konzulstvo, obezbijedivši novom poretku hronologiju od nulte godine. U stvarnosti, cjelokupan proces je nedvosmisleno bio postepeniji. Republika je rođena tokom perioda od nekoliko decenija, ako ne i vjekova.
Kakva god da je bila politička organizacija u gradu kada su uklonjeni Tarkviniji, arheologija pokazuje da tokom 5. vijeka p.n.e, Rim uopšte nije napredovao. Dvanaest tablica, najstariji rimski zakon iz te ere, dobrim dijelom je bio usredsređen na porodični život, problematične komšije, na privatnu svojinu i na smrt. Specijalni ukazi zabranjivali su ženama da rukama bolno trljaju obraze na sahranama, lomače da se ne namještaju blizu nečije kuće i da se zlato - osim zubnog - ne pokopava sa tijelom. Rim je tada bio poljoprivredni grad sa rudimentarnim zakonom, ništa više od toga.
Trenutak promjene dolazi na početku 4. v. p.n.e, s dva događaja koji igraju primarnu, i naveliko mitologizovanu, ulogu u svim drevnim izvještajima o ekspanziji Rima; to je rimsko uništenje grada u komšiluku, Vejia, pod Kamilom 396. g. p.n.e, kao i destrukcija Rima od strana Gala, šest godina kasnije.
Razlog sukoba Rima sa Vejom sasvim je nepoznat, ali mu je u mitologiji data forma italijanskog Trojanskog rata: desetogodišnja opsada nakon koje je zauzet grad tako što su Rimljani naposljetku ušli u njega posredstvom tunela ispod Junovog hrama.
Prvo veće širenje Rima vezuje se za Barbata, jednog od dva odabrana konzula, iz 298. g. p.n.e, kad je njegova vojska, 295.g, porazila italijansku vojsku u Sentinumu (nedaleko od moderne Ankone), u boju dovoljno krvavom da ga je u trećem vijeku zabilježio grčki istoričar Duris sa Samosa.
Barbatov Rim je bio znatno drugačiji od Rima iz najranije republike, prije 200 godina. Dovoljno velik za to vrijeme, ugošćavao je između 60.000-90.000 stanovnika u doba kad je Atina imala možda i trostruko manje žitelja, s tim da u istoriji u samoj Atini nikada nije živjelo više od 40.000 stanovnika.
Bitno pitanje je da li arheološki dokazi koje imamo objašnjavaju kako se dogodio taj veliki skok naprijed, kada tačno i zbog čega? Birdova instistira da hronologija i dalje ostaje maglovita i da je apsolutno nemoguće rekonstruisati pouzdanu istorijsku naraciju. "Ali jeste moguće dobiti uvid u pojedine fundamentalne promjene na domaćoj teritoriji i u relaciji Rima s vanjskim svijetom."
Stari Rim je prirodno stanište ove istoričarke, i ako ste tokom posljednjih nekoliko godina imali prilike da gledate engleske dokumentarce o rimskoj istoriji, postoji mogućnost da ste i te kako upoznati s radom Meri Bird. U ovom slučaju, Birdina erudicija, ironija i entuzijazam koga ćemo nezaobilazno locirati u SPQR-u, podsjeća na djelo izuzetnog engleskog klasičara Robina Lejna Foksa, Klasični svijet: epska istorija od Homera do Hadrijana (2005), gdje je nesrazmjeran vremenski raspon plauzibilno predstavljen u jednom pristupačnom tomu.
Posljednja istorija drevnog Rima recenzirana ovdje bila je valjana, ali i pretjerano "popularna", povijest Entonija Everita (The Rise of Rome, 2010) koja se, spram izdašnog i izuzetno napisanog SPQR-a, čini kao da autor nije htio eksplicitno da komentariše i interpretira stare izvore, koliko je zapravo bio raspoložen samo da nam ih stavi na rapolaganje i dozvoli da oni sami govore za sebe. Zato sada imamo odmorne oči Meri Bird što će nam garantovano pomoći da brojne stvari sagledamo iz drukčije perspektive i otkrijemo još mnoge na koje smo umnogome prije trebali da obratimo pažnju.
Bonus video:
