Evropska unija mora da se suprotstavi Trampu

Dana 27. jula 2025. godine, Sjedinjene Države i Evropska unija su u Ternberiju, u Škotskoj, objavile preliminarni trgovinski i investicioni sporazum. Ipak, ništa zapravo nije potpisano, a čak i da jeste, ne bi vrijedjelo ni papira na kojem je napisano. Sjetimo se da je, tokom svog prvog mandata, američki predsjednik Donald Tramp potpisao formalni trgovinski sporazum sa Kanadom i Meksikom - i poništio ga čim se vratio na dužnost.

Svaki sporazum sa Trampom, dakle, mora se smatrati, u najboljem slučaju, privremenim primirjem. Održaće se samo dok hiroviti američki lider ne vidi ili ne čuje nekoga ili nešto što novi hir pretvara u zvaničnu politiku.

Ipak, vrijedi se prisjetiti detalja ternberijskog sporazuma, jer su neki od njih bili prilično neobični. S obzirom na to da Evropa ima 30% više stanovnika i samo malo manju ekonomiju (po paritetu kupovne moći) od SAD, standardna teorija pregovaranja sugeriše da bi svaki dogovor trebalo da bude približno simetričan. Umjesto toga, ovaj je bio potpuno jednostran. Pored toga što su SAD uvele nepravedne carine na evropski uvoz, Evropa se obavezala da ulaže u SAD i da kupuje američku energiju.

Naravno, EU ne može ništa takvo da obeća. Kao što sam u šali napomenuo evropskim trgovinskim pregovaračima, Evropa (još) nije planska ekonomija. Evropska unija ne može da primora Evropljane da ulažu ili kupuju na određen način; brojke iz Ternberija ponuđene su isključivo da bi se Tramp umirio i mogao da se hvali kako je iskoristio moć Amerike da zatraži još jedan skalp i izvuče dodatnu vrijednost iz globalnih lanaca snabdijevanja. Koga briga ako je međunarodno pravo pogaženo? Tako, jednostavno, postupaju velike sile. Samo pogledajte Rusiju i njen osvajački rat protiv mirnog susjeda.

Kao što sam i očekivao, primirje nije potrajalo. Manje od mjesec dana kasnije, Tramp je ponovo zaprijetio Evropi, ovog puta zbog Zakona o digitalnim tržištima, koji ima za cilj da obezbijedi tržišnu konkurenciju, i Zakona o digitalnim uslugama, koji bi trebalo da ublaži štetu koju digitalne platforme nanose Evropi. Između ostalog, EU zahtijeva određeni stepen “moderacije sadržaja” kako bi se spriječilo algoritamsko intenziviranje poziva na nasilje i širenje dezinformacija - pojava koje su imale katastrofalne posljedice u Mjanmaru - i insistira na oporezivanju velikih tehnoloških kompanija (koje su svoje briljantne umove upotrijebile ne samo da bi privukle korisnike, već i da bi izbjegle plaćanje poreza).

Suprotno onome što Tramp izgleda misli, ovi propisi nisu diskriminatorni prema SAD i njihovim tehnološkim gigantima. Oni se primjenjuju jednako na sve firme koje posluju u okviru EU i predstavljaju rezultat dugog i promišljenog procesa u kojem su evropski regulatori i zakonodavci pažljivo odmjeravali koristi i troškove različitih pristupa u kontekstu svijeta koji se brzo mijenja, zajedno s tehnologijom koja se mijenja još brže. Kao i u svim takvim procesima, stavovi su se razlikovali, a neki su strahovali da su pravila previše restriktivna.

Ali ja, kao i mnogi drugi, brinem da ta pravila nisu dovoljno restriktivna. Tehnološki giganti i dalje imaju preveliku tržišnu moć, sprovode premalo nadzora nad sadržajem i nastavljaju da zloupotrebljavaju pravo na privatnost. Takva situacija ima ozbiljne negativne posljedice po evropsko društvo, posebno po njegove mlade ljude i demokratiju u cjelini.

Međutim, pitanje s kojim se EU sada suočava je drugačije. Kakav god bio njihov stav o postojećim propisima, Evropljani moraju da odluče hoće li se odreći svog suvereniteta i demokratskih procesa pred nasilnim autoritarnim populistom, kojeg podržavaju (a često i usmjeravaju) američki tehnološki oligarsi. Tramp je dosljedno pokazivao da djeluje u interesu svojih najbližih saveznika i članova porodice, a ne u interesu američkog naroda - i svakako ne i u interesu Evrope.

Do sada bi svi trebalo da znamo da će popuštanje dovesti samo do većih zahtjeva u budućnosti. Nema smisla pokleknuti pred zemljom kojom upravlja predsjednik-kralj, koji je iznad zakona, čovjek vođen isključivo ličnim opsesijama, pogrešnim shvatanjima o ekonomiji i neosnovanim - i zato nerješivim - žalbama. Evropske vrijednosti su previše važne da bi se njima trgovalo.

Tačno, suprotstavljanje Trampu može izazvati kratkoročne troškove, posebno za firme koje zavise od američkog tržišta. Ali dok ekonomisti odavno priznaju da trgovina donosi dobit kada se sprovodi po fer uslovima, Tramp pokušava da iz globalnih lanaca snabdijevanja iznudi što više dodate vrijednosti, što znači da su koristi za Evropu znatno umanjene, pa čak, moguće, i negativne.

Evropska unija ima ekonomsku snagu da izdrži Trampove carine, posebno sada kada ulaže u ponovno naoružavanje kako bi bio dobijen rat u Ukrajini. Uz to, gubici koji bi nastali popuštanjem bili bi mnogo veći. Principi koji od Drugog svjetskog rata regulišu međunarodnu trgovinu ključni su da ona bude široko korisna. Bez vladavine prava, tržišta ne donose efikasne niti fer rezultate. Investitori bi bili obeshrabreni, rast bi trpio, a demokratija bi bila dodatno ugrožena.

Kada se kineski predsjednik Si Đinping suprotstavio Trampu - Tramp se povukao. A nedavno je brazilski predsjednik Luiz Inasio Lula da Silva jasno stavio do znanja da postoje stvari koje se ne mogu dovoditi u pitanje: suverenitet njegove zemlje, dostojanstvo, vladavina prava i demokratija. Evropska unija bi trebalo da učini isto.

Autor je američki ekonomski ekspert; dobitnik je Nobelove nagrade za ekonomiju; profesor je na Univerzitetu Kolumbija; bio je glavni ekonomista Svjetske banke (1997-2000)

Copyright: Project Syndicate, 2025. (prevod: N. R.)

( Joseph E. Stiglitz )