Partizanski pilot Franjo Kluz jedan je od retkih narodnih heroja čije je ime nadživelo komunističku Jugoslaviju, koliko zbog neustrašive borbe i preleta, toliko i zbog tekstilne industrije i savremenog proboja u popularnu kulturu.
Kluz je poznat kao prvi vazduhoplovac koji je preleteo iz Zrakoplovstva Nezavisne Države Hrvatske (NDH) na partizansku stranu, u maju 1942.
NDH, na čijem čelu je bila ustaška marionetska vlada, uspostavljena je prostoru današnjih Hrvatske, Bosne i Hercegovine i Srema u Vojvodini 10. aprila 1941. uz punu saradnju nacističke Nemačke i fašističke Italije.
Danas je Kluz jedna od onih ličnosti čija se uloga u antifašističkoj borbi naroda Jugoslavije čini najmanje sporna, kaže pukovnik Dalibor Denda, naučni saradnik Instituta za strategijska istraživanja Univerziteta odbrane.
„Reč je o antifašistički i jugoslovenski opredeljenom mladom čoveku koji je za svoje ideale položio život u 31. godini.
„Čini se da je i u narodu na njega živo baš takvo sećanje", navodi Denda, po obrazovanju istoričar.
Franjo Kluz je sahranjen na britanskom vojničkom groblju u Beogradu, jer je stradao kao pilot oficir britanske kraljevske avijacije RAF-a (Royal Air Force).
Poginuo je 14. septembra 1944. godine, kada ga je oborila neprijateljska protivavionska artiljerija, prilikom napada na luku u hrvatskom gradu Omišu.
- Pletenice, titovka i hrabrost prve narodne heroine - koliko pamtimo Mariju Bursać
- Koliko se danas sećamo narodnih heroja
- Ko se danas i kako seća Pinkija
Zašto je danas značajan?
„Njegov prelazak je od 1947. slavljen kao Dan jugoslovenskog ratnog vazduhoplovstva sve do devedesetih godina, to je bio 21. maj.
„Postojala je dilema u vrhu vazduhoplovstva osamdesetih oko tog datuma, jer je on izašao dva dana kasnije 23. maja, ali je taj datum slavljen decenijama do tad", kaže istoričar Bojan Dimitrijević za BBC na srpskom.
Nije samo datum bio kontroverzan u njegovom preletu, već i motivi, napominje saradnik Instituta za savremenu istoriju Srbije .
„Neka kasnija istraživanja su pokazala da jeste bio komunistički simpatizer, ali da su motivi bili možda ne tako ideološki jasni, već da je zbog ličnog problema odlučio da izvrši prelet do reona Banjaluke.
„To je u domenu spekulacija", kaže istoričar.
Spekulisalo se da je imao kockarske dugove.
Od pisara do pilota
Porodica Kluz vodi poreklo iz Poljske, iz okoline Krakova, kaže Jelena Kluz, unuka Franjinog brata Ludviga.
Iako je dodala udato Đurđević, i dalje je svi zapamte po prvom prezimenu.
„Meni je to uvek imponovalo", kaže ona za BBC.
Njen pradeda, a Franjin otac Valentin je, po porodičnim kazivanjima, došao na Balkan početkom 20. veka kada je Austrougarska anektirala Bosnu, kao činovnik.
Franjo Kluz rodio se 18. septembra 1913. u okolini Bosanske Dubice.
Valentin i Marija, rođena Vidmar, imali su još dvoje dece - Luja i Franciku.
„Franjo Kluz je učio u osnovnoj i narodnoj školi u Dubici, da bi nakon njenog završetka 1927. godine konkurisao za prijem u mornaričku podoficirsku školu, ali je dva puta odbijen.
„U to vreme zapošljava se kao pisar u advokatskoj kancelariji Davida Rubića u Dubici, a tek 1932. uspelo mu je da upiše Vazduhoplovnu podoficirsku školu u Novom Sadu", kaže Denda.
Najpre je završio vojno-šoferski kurs, da bi 1936. završio i Mehaničarsku vazduhoplovnu školu.
Bio je korak bliže da postane pilot.
Januara 1937. raspoređen je u pilotsku školu u Kraljevu gde se obučio za pilota i u avgustu iste godine izveo prvi samostalni let, navodi Denda.
Te jeseni završava pilotsku školu, posle čega je raspoređen u eskadrilu u Rajlovcu kod Sarajeva.
Aprilski rat 1941, posle kojeg je Kraljevina Jugoslavija kapitulirala pred napadom Nemačke i njenih saveznika, Kluz je dočekao u Sarajevu kao narednik - pilot u Šestoj izviđačkoj eskadrili Drugog vazduhoplovnog puka, ali nije leteo.
Posle kapitulacije vratio se u Bosansku Dubicu i odazvao se pozivu ustaških vlasti da stupi u Zrakoplovstvo NDH.
„Više izvora ukazuje na to da je simpatisao komuniste i da ga je u tom pravcu usmeravao drug iz detinjstva Đuka Trninić.
„Na njegovu odluku uticali su, prema istim izvorima, i ustaški zločini nad srpskim narodom sa Kozare i iz Bosanske Dubice", kaže Denda.
Do preleta, kada je bukvalno seo u avion i prešao na partizansku teritoriju, došlo je zahvaljujući tome što je NDH teritorijalno bila adminstrativna celina, ali hrvatske vlasti nisu imale potpunu kontrolu u svakom trenutku.
„Posle nekoliko dana pridružio mu se drugi pilot Rudolf Rudi Čajavec.
„Franjo Kluz je doleteo na avionu 'potez 25', a Čajavec na avionu 'brege 19' i sa njim je bio mitraljezac Miša Jazbec", kaže istoričar.
Njih trojica i ta dva aviona bili su prva partizanska avijacija, dodaje.
Upravo to što je kao pilot Franjo Kluz proglašen za narodnog heroja čini ga i danas posebnim, napominje istoričar Dalibor Denda.
„Ovaj vid oružanih snaga u Narodnooslobodilačkoj vojsci i partizanskim odredima Jugoslavije bio je i najslabije razvijen, pa otud i njegova posebnost i malobrojnost.
„Jedan je od svega četvorice pilota među 1.323 narodna heroja učesnika NOR-a koji su zaslužili to odličje", kaže pukovnik Vojske Srbije.
Uz Kluza se kao narodni heroj - letač pominje najčešće njegov saradnik Čajavec, ali ne treba zaboraviti još dvojicu, napominje, generala-pukovnika Božu Lazarevića i Viktora Bubnja koji su ostali aktivni u vojsci do šezdesetih godina 20. veka pa su i zato manje promovisani.
Jedan pilot - tri vojske
Desetak dana pošto je Kluz preleteo na slobodnu partizansku teritoriju kod Prijedora, 4. juna 1942. izveo je i prvi borbeni let.
Tako je u biografiju upisao tri različite vojske za koje je leteo - Kraljevine Jugoslavije, NDH i buduće nove Jugoslavije.
Iako danas to deluje pomalo neobično, istoričari kažu da nije retkost, posebno na Balkanu.
„Sličnu sudbinu imali su mnogi nekadašnji oficiri austrougarske ili ruske carske armije ili vojske Kraljevine Jugoslavije, koji su nakon prestanka službe u tim vojskama nastavili da služe u Vojsci Kraljevine SHS/Jugoslavije, NDH, a neki od njih i u Narodnooslobodilačkoj vojsci Jugoslavije, kasnije (od marta 1945) Jugoslovenskoj armiji (JNA)", navodi Denda.
U JNA je, kaže on, od 1944. do 1947. pored nekoliko hiljada kraljevskih oficira koji su se vratili iz zarobljeništva, a među njima i 12 generala, primljeno 1.963 oficira hrvatskih domobrana, 215 oficira Vermahta, 322 oficira iz bugarske, 124 iz italijanske, 18 iz mađarske i četiri iz albanske fašističke vojske kao i 727 oficira pripadnika pokreta Draže Mihailovića.
Tokom juna 1942. Kluz je izvršio nekoliko borbenih letova, ali su već u julu te godine nemačke snage izvele kontraudar i uništile sve avione.
Narednih godinu dana Kluz se bavio kopnenim zadacima unutar partizanskih odreda i primljen je u Komunističku partiju.
Prvoj vazduhoplovnoj bazi u bosanskom gradu Livnu priključio se 1943.
Zajedno s ostalim avijatičarima, prešao je u Italiju, pa u severnu Afriku, gde je ušao u sastav Prve eskadrile Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije (NOVJ).
Tamo su ih dočekali saveznici, pre svih britanska vojska.
Jugoslovenski Skvadron 352 Britanci su, posle intenzivne obuke, i naoružali lovcima marke „spitfajer".
Saradnja s Britancima
Kapetan-major ili pilot oficir Kluz je leteo u 12 misija Skvadrona 352, što je 26 sati i pet minuta letenja, navode iz londonskog Muzeja RAF-a.
Skvadron 352. bila je, navode za BBC na srpskom, prva operativna jedinica u RAF koja je formirana od jugoslovenskih vazduhoplovaca.
Kopneno osoblje je takođe bilo iz Jugoslavije.
U vreme kada je formiran Skvadron 352. 22. aprila 1944, bio je smešten u bazi Benini u severnoj Africi.
Oni su u maju te godine prošli obuku leteći prvo na avionima „hjurikejn", a zatim su od juna prešli na „spitfajer".
„Bili su u sastavu Balkanskog ratnog vazduhoplovstva i 15. juna 1945. napustili su RAF i postali deo jugoslovenskog ratnog vazduhoplovstva", kaže Nina Hedavej, menadžerka Muzeja RAF-a.
Jedinica se naredne godine preselila u Italiju i bila u Kaneu od avgusta 1944. do januara 1945.
Delovala je u okviru lanca komande i snabdevanja RAF-a.
„U Italiji, Skvadron 352 bio je deo Krila 281.
„Njihov zadatak je bio da budu pratnja borbenim jedinicama i da bombarduju ciljeve, poput železnice i saobraćajnica", dodaje Hedavej.
- Zašto su saveznici bombardovali Beograd 1944. godine
- Kako je jugoslovenska avijacija bombardovala Treći rajh
- Ko je bio Britanac Bil Hadson koji je hteo da pomiri Tita i Dražu
- Ficroj Meklejn: Avanturista, diplomata, vojnik i počasni Korčulanin
Saveznički prelet
Saradnja s Britancima je pokazala širu promenu politike saveznika prema Jugoslaviji.
„U jesen 1943. i početkom 1944. došlo je do prebacivanja težišta britanske politike sa Mihailovića na Tita i početkom 1944. partizanski predstavnici koji su otišli u Afriku sporazumeli se sa komandantom Britanskog vazduhoplovstva na Mediteranu da se u okviru njihove vojske formira jedna ili dve eskadrile.
„Dogovoreno je da imaju partizanske i britanske oznake, da avioni takođe imaju takve oznake, ali da budu u sklopu RAF do kraja rata", napominje Dimitrijević.
Tako je i bilo sve do 1945.
„Na taj način su Britanci dali političku podršku partizanskom pokretu, a na bazi delovanja dve partizanske eskadrile ostvarena je direktna pomoć iz vazduha partizanskim snagama na terenu.
„Nije to bile preterano značajna pomoć, ali u taktičkom smislu jeste", navodi Dimitrijević.
U činu kapetana, iskusni pilot Franjo Kluz je u ovoj jedinici, pored letačke dužnosti, obavljao i funkciju političkog komesara.
Kao pratilac komandira eskadrile majora Milete Protića, izvršio je prvi borbeni zadatak, 18. avgusta 1944.
Posle toga je s istog aerodroma izvršio više borbenih letova, napadajući neprijateljske ciljeve u Dalmaciji i delovima Bosne i Hercegovine i obezbeđujući lovačku zaštitu partizanskim i savezničkim avionima.
Poginuo je posle manje od mesec dana na hrvatskom primorju.
- Ivo Lola Ribar - jugoslovenski Če Gevara koji je voleo Slobodu
- Moša Pijade - kad revolucija pobedi slikarstvo
Jedno ime različita tumačenja
Jelenin otac je po stricu, narodnom heroju, dobio ime Franjo Kluz.
Herojsko ime koje je pedesetih i šezdesetih izazivalo divljenje, tokom ratnih devedesetih i raspada Jugoslavije za ovog Beograđanina bilo je ponekad teret.
„Njemu je bilo poprilično nezgodno što se tako zvao, jer je u to vreme bio popularan Franjo Tuđman, nas su povezivali sa Hrvatskom.
„Sad se izgubilo i jedno i drugo", kaže 46-godišnja Beograđanka.
Franjo Tuđman bio je general JNA, hrvatski političar i prvi predsednik Hrvatske, od proglašenja nezavisnosti.
Jeleni Kluz, pak, prezime je donosilo samo delimično teret u školi, jer su ga profesori lako pamtili i često je prozivali da odgovara.
„Meni to i nije bio problem jer sam bila dobar đak, ali imam dva brata kojima je to mnogo više smetalo", kaže kroz smeh.
Danas je Kluzovih malo na Balkanu, možda samo njihova porodica.
Ipak, ne odnose se isto ljudi danas prema prezimenu Kluz i osamdesetih, kada je ova Beograđanka bila mlada.
U vreme njenih đačkih dana Kluz je krasio udžbenike iz istorije za završne razrede.
„Tamo negde pri kraju knjige, kada se dođe do Drugog svetskog rata, bio je pominjan i Franjo Kluz, sećam se da je bila i slika, tako da su deca znala za njega.
„Postojala je i ta čuvena fabrika, konfekcija Kluz i reklama u kojoj crnac šeta Knez Mihailovom i kaže 'Mače, idem kod Kluza'", kaže Kluz Đorđević.
Odeća, padobrani i muzika
Industrija konfekcije i padobrana, osnovana je 1947. i dobila je ime po Franji Kluzu, kako bi se tu šili padobrani, šinjeli i vojničke bluze.
U mirnijem vremenu i tokom procvata jugoslovenskog samoupravljanja, šili su i razne vrste odeće.
Jedno od prodajnih mesta bila im je velika robna kuća u Masarikovoj ulici, u centru Beograda.
Prateći moderne tokove, za „Kluz", gde je radilo i do 10.000 uglavnom žena, afrički student Stiv Hanington, poznati i kao Steva Šumadinac, osamdesetih je snimio reklamu koja je mnogo puta citirana u svakodnevnom govoru.
„Mače, idem kod Kluza" - dobacivali su Jeleni Kluz i na ulici, ali i kao redovnu šalu prilikom upoznavanja.
„U to vreme mi je to i smetalo i bilo simpatično istovremeno, ali više mi je imponovalo.
„Nekad su moje prezime povezivali sa narodnim herojem, kasnije su imali aluziju na robnu kuću, a ovi mlađi ne znaju ni za jedno, ni za drugo, oni samo primete neobično prezime", kaže Kluz.
Kroz osmeh kaže da su je jednom pitali i da li su njeni vlasnici te robne kuće, iako je, kao i svi giganti u Jugoslaviji, bila u državnom vlasništvu.
Robna kuća Kluz, kao poznato mesto u srcu prestonice, nadživela je fabriku.
Posle propasti tekstilnog giganta i tranzicije, oronula, ali lepa zgrada bila je mesto za pejntbol, kao i brojne žurke.
Danas je tu velika prodavnica robe poreklom iz Kine.
Fabrika Kluz-padobrani i danas posluje kao akcionarsko društvo.
Koliko se ovaj brend odomaćio i u 21. veku pokazuje i to što je na muzičkom festivalu Birfest pre nekoliko godina nastupala grupa Kluz.
- Let po margini istorije - kako su se žene sa Balkana vinule nebu pod oblake
- Kako je Srbin iz Rumunije pre dva veka maštao da preleti Dunav
- Ivan Sarić - „Nikola Tesla srpskog vazduhoplovstva"
Sećanje na pilota i narodnog heroja, čuva i „Aero klub Franjo Kluz Zemun", koji je osnovan neposredno posle Drugog svetskog rata.
Osnovali su ga 1949. godine vazduhoplovci, Zemunci.
„Dali su mu ime Franjo Kluz jer je istorijski poznat kao utemeljivač vojnog vazduhoplovstva.
„Mi to nismo nikada više menjali, smatramo da su antifašisti, nemamo nikakvih nacionalnih opterećenja i tako se klub zove 70 i nešto godina", kaže Nikola Borovac, i dalje aktivni član.
Ovaj avijatičar malo je stariji od samog kluba, civilni je pilot, a vazduhoplovstvom se bavi od 1957. godine.
Kao dete se učlanio u aeroklub koji okuplja ljubitelje padobranstva, modelarstva, ali i letenja i, nasuprot mnogima, nije menjao ime.
„To je sećanje i poštovanje onih koji su u nekom vremenu nešto učinili i onima svima kasnije koji su to podržali da se klub i dalje tako zove", kaže Borovac.
Nije slučajno da ulice sa imenom Franje Kluza i dalje postoje u Srbiji, Bosni i Hercegovini, Severnoj Makedoniji, a da njegovo ime još nosi i štamparija u hrvatskom gradu Omišu, kaže istoričar Dalibor Denda.
„Iz tih razloga Ratno vazduhoplovsto i protivvazduhoplovna odbrana Vojske Srbije i dalje baštine neokaljane tradicije iz Narodno oslobodilačkog rata u koje spada i Franjo Kluz", zaključuje on.
Možda će vas zanimati i ova priča
Pratite nas na Fejsbuku,Tviteru i Vajberu. Ako imate predlog teme za nas, javite se na bbcnasrpskom@bbc.co.uk
Bonus video:
