Ti si majka zemlje ove”, pjesničkim zanosom, odmjerio je prof. Momčilo Zeković državotvorno iskustvo i zasluge crnogorske Prijestonice! I zaista, teško da bi se iko usudio zamjeriti pjesniku zbog subjektivnosti, bez obzira na to što je on rođeni Cetinjanin, zaljubljen u svoj grad.
Prateći razvoj Cetinja, od njegovog nastanka, možemo pratiti i razvoj države Crne Gore od kraja XV vijeka, analizirati njene uspone i padove, vođene kolektivnom potrebom za slobodom te zajednice. Ta ideja slobodarstva, koja je bila formula opstanka Crne Gore i Crnogoraca, svoju najveću nadgradnju, doživjela je upravo na Cetinju. No, to što je Cetinje do 1918. godine bilo Crna Gora u malom, vratiće se i Cetinju i Crnoj Gori kao bumerang. Nakon vijeka, Crna Gora skupo plaća to što su Bijelo Polje, Gusinje ili Pljevlja bili toliko ,,kilometara'' udaljeni od Cetinja, dok Cetinje danas, sa mukom nosi breme svoje slavne prošlosti!
Uloga i status Cetinja, od socijalističkog perioda do danas, poređena sa ulogom i statusom grada do tog trenutka, krajnje je specifična. U prvi plan su najzastupljenija socijalno-ekonomska dešavanja i kolebanja, dok se zapostavlja jedan jako bitan momenat za ovaj period: dominantno kulturno i duhovno degradiranje grada!
Najistaknutije śećanje u kolektivnoj memoriji Cetinjana, na period socijalizma, zasigurno je ekonomsko-socijalno blagostanje. I to sa punim pravom. Upravo su te godine bile period, vjerovatno, najvećeg spokoja grada i njegovih žitelja, u polumilenijumskoj mu istoriji. Međutim, ono što mu je donijela industrijalizacija, sa svim svojim benefitima po stanovništvo, ne smije zanemariti, tačnije, dozvoliti da se ovaj period ne sagleda na jedan drugi, analitičniji način.
Istaknuti kulturni i naučni poslenik, akademik dr Dušan J. Martinović, koji se među prvima javno i krajnje argumentovano pozabavio ovom problematikom, pomenuti period, sagledan kroz prizmu real-političkog tretmana grada u socijalističkoj eri, sa punim pravom, nazvao je periodom ,,mirnodopskog degradiranja''. Ova upečatljiva sintagma, se zasigurno kosi sa onim što bi prosječan Cetinjanin naveo kao argumente kvalitetnoga života grada u ovom periodu. Kao paradigma takvog stava, npr. mogao poslužiti podatak da je Cetinje, do 1989. godine, bio grad koji je konstantno imao problem nedostatka radne snage. Međutim, to što je śećanje na uspjehe Oboda, Košute, Tare, Bojane, Sanitasa, Trgoprometa... kao nosioca socijalnog blagostanja grada, ne smije biti opravdanje za ono što je Cetinju u ovom periodu učinjeno, i to kao danak kulta Cetinja u nacionalnom smislu, ne samo za Cetinjane, već i za sve Crnogorce.
Prvi i najveći atak na samobitnost Cetinja, jeste oduzimanje mu funkcije i karaktera glavnoga grada. Prijedlog Milovana Đilasa, koji je prihvaćen i realizovan 23. novembra 1946. godine, u stvari je odražavao potrebu novih vlasti da se napravi diskontinuitet, da se ono što se vezivalo za Cetinje u prošlosti, degradira, i stavi u drugi plan. Uslijediće niz značajnih odluka, đe Cetinje, pored velikog broja administrativno-upravnih ustanova, ostaje i bez: Istorijskog instituta (osnovanog 1948, a u Titograd prenesenog 1957. godine); Više pedagoška škole (stuba crnogorskog obrazovanja, koja je 1963. preseljena u Nikšić, a tamo se razvila u Filozofski fakultet); bivaju obesmišljeni, a onda i ugašeni Naučno društvo (osnovano 1950, preteča Društva za nauku i umjetnost, odnosno Crnogorske akademije nauka i umjetnosti, koji su “novoformirani”', tj. suštinski obnovljeni u Titogradu), srednje Muzičke škole (osnovana 1947, a 1951. preseljena u Kotor), kao i Medicinske škole (osnovana 1946, ugašena 1976.).
Na meti su se našli i Centralna narodna biblioteka Đurđe Crnojević, Državni arhiv, Umjetnička galerija, pojedini djelovi Državnog muzeja, Izdavačko preduzeće Obod, ali su na sreću “odbranjeni”, za razliku od dnevnog lista Pobjede (1954. preseljen u Titograd), Crnogorskog narodnog pozorišta Zetski dom (ukinuto 1958.), ili redakcija časopisa Istorijski zapisi i Stvaranje (oba preseljena u Titograd, 1959. i 1963) . Ilustracije radi, zarad projekta “oplemenjivanja” raznih kabineta socijalističkih funkcionera, Državni muzej će u periodu od jula 1946, do novembra 1949. godine ostati čak bez 951 eksponata.
Takođe, prateći stope investiranja na državnom nivou, kad je u pitanju i industrijalizacija grada, Cetinje će biti tretirano u skladu sa “novom” politikom. Podaci da je u periodu od 1947 do 1960. godine, po glavi stanovnika investirano na Cetinju 322.000, a u Podgorici 722.000, ili u Nikšiću čak 1.523.000 dinara, govore sami po sebi.
Tako je dakle, s ciljem namjernog degradiranja, Cetinju, prvenstveno u kulturnom i duhovnom smislu, za vrijeme poluvjekovnog socijalističkog uređenja našeg društva, nanijeta velika šteta. Međutim, dešavanja devedesetih će pokazati da ni duh grada, a ni duh Cetinjana nije “ubijen”.
Ako, potpuno opravdano, lokalnu socijalističku političku elitu optužuju da je svojim (ne)činjenjima doprinijela “stradanju”' Cetinja, (ne) postavlja se pitanje na koji način onda ocijeniti rad onih garnitura političkog rukovodstva koje su gradom upravljale posljednjih 25 godina? Kako ocijeniti njihov rad, ako je grad za dva popisna perioda izgubio čak 6.000 stanovnika? Kako ocijeniti politiku čiji je proizvod oko 4.100 penzionera i još skoro 5.000 nezapošljenih?! Politiku, koja je dovela do toga da grad bitiše sa skoro 10.000 “pasivnog” radnog stanovništva, naspram svega 3.500 radno aktivnih? Kako sabrati uspjehe politike posljednjih četvrt vijeka, ako prosječan Cetinjanin prihoduje na mjesečnom nivou punih 96 eura?
Uzimajući u obzir na ovaj način sagledanu zbilju crnogorske Prijestonice, na kraju se, kao najbitnije, postavlja pitanje: što je to cilj državne politike u posljednjih četvrt vijeka, a koja se oslanja na dotadašnju pedesetogodišnju praksu? Pokušavaju li to “obezglaviti” Cetinje, kao centar, koji se ne da “kontrolisati”, svjesan svoje samobitnosti?
Bonus video:
