Karl Marx i Friedrich Engels, koji su u februaru 1848. objavili Manifest Komunističke partije, u svojim su tekstovima o „orijentalnom pitanju“, tj. budućnosti Jugoistočne Evrope, bili su začuđujuće jasno istog mišljenja kao i njemački građanski političari.
Ova dva patrijarha komunizma su, kao i njihovi građanski njemački protivnici, bili na poziciji da postoji kulturna i istorijska nadmoć Njemaca nad „Slovenima“. A i jedni i drugi su u tom svjetonazoru bili veoma jako pod uticajem dijela Hegela i njegove filozofije svjetske povijesti.
Za Hegela je svjetska istorija bila „dijalektika posebnih narodnih duhova“, od kojih je svaki imao da savrši „samo jedno djelo“ u „realizaciji razumnosti“ i odmah potom da svoje mjesto prepusti narednom „svjetsko-istorijskom narodom duhu“.
No, Hegel nije svim „narodima“ namijenio ovaj zadatak nego samo onima koji su na temelju svoje prirodne i duhovne situacije bili u stanju da stvore snažnu državnu strukturu. Samo takvi „narodi“ su za njega bili nosioci duhovnog napretka. Sa druge strane, „narode“, koji nisu uspjeli da stvore sopstvene nezavisne države ili su na duže vrijeme bili izgubili svoju državu samobitnost, Hegel je proglasio za „narode bez istorije“. Za njega je njihova jedina sudbina bila da ih „narodi sa istorijom“ sebi „potčine“ i konačno asimiliraju.
„Narodima bez istorije“ Hegel je negirao sposobnost državotvorstva. A među takve on je ubrojio cjelokupno stanovništvo Jugoistočne Evrope, koje je u njegovo doba bilo pod vlašću ili Habsburga ili Otomanskog carstva. Hegel je tako Bugare, Srbe i Albance naslovio „ispljuvkom varvarskih ostataka“ te „prelaznom formom između evropskog i azijatskog duha“. On je „slovensku naciju“ okarakterisao kao društvo zemljoradnika. A njegova predstava da „Sloveni“ mogu biti korisni isljučivo za zemljoradničke poslove je bila široko rasprostranjena među njemačkim državama i državicama XIX vijeka.
Nasuprot „bezistoričnosti Slovena“ za Hegela je „germanski svijet“ reprezentovao posljednju i najvišu stepenicu razvoja čovječanstva. U pruskoj državi je Hegel vidio otjelotvorenje apsolutnog Duha. Lako konstitucionalno korigovana pruska monarhija, u svom kolonijalnom širenju, za njega je bila najviša organizaciona forma ljudskog društva.
Naslonjeni na Hegelovu teoriju o „narodima bez istorije“ i ubijeđeni u navodnu zaostalost Istočne i Jugoistočne Evrope, Marx i Engels su zauzeli svoje pozicije prema dešavanjima u Habsburškoj imperiji 1848/49. O tzv. „orijentalom pitanju“ pisao je prevashodno Engels, s obzirom da se Marx na ovom polju proglasio principijelno nekompententnim, a i one tekstove na ovu temu koje je sam napisao, Engels je temeljno redigovao.
U jasnom oslanjanju na Hegela, Engels je 1848. paušalno presudio: „Narodi koji nikad nisu imali sopstvenu istoriju i koji od trenutka kada se uspinju na prvu, sirovu civilizacijsku stepenicu već padaju pod stranu vlast ili tek kroz strani jaram bivaju prisiljeni da se popnu na prvu stepenicu civilizacije, neće nikad moći doseći nikakvu samobitnost. I upravo to je sudbina habsburških Slovena“ (MEW 6: 275.)* Česima, Slovacima, Slovenima, Hrvatima, Srbima i Ukrajincima „nedostaju prvi istorijski, geografski, politički i industrijski uslovi za samobitnost i životnu sposobnost (MEW 6: 275). Kao „nosioci društvenog razvoja“, Njemci i Austrijanci osu vlašćeni da te „ruine od naroda“ podjarme.
Direktno se pozivajući na Hegela, Engels cjelokupno stanovništvo Jugoistočne Evrope per se definiše kao kontrarevolucionarno. „Ovi ostaci, kako reče Hegel, od toka istorije nemilosrdno sprštenih nacija, ovo smeće naroda, uvijek će biti - i ostati do njihovog totalnog uništenja ili denacionalizacije - fanatični nosioci kontrarevolucije kao što je i njihova cjelokupna egzistencija isključivo i samo protest protiv velike društvene revolucije.“ (MEW 6: 172)
Od svih nacija pod vlašću Habsburga Engels je samo u Njemcima, Poljacima i Mađarima vidio „nosioce napretka“. Pa ih je stoga definisao kao revolucionarne. Svim ostalim „narodima i plemenima“ Austrougarske je „misija da u revolucionarnoj svjetskoj oluju nestanu“ (MEW 6: 168, 274)
U brošuri „Apel Slovenima“ iz 1848. prvak anarhista knjaz Mihail Bakunjin se založio za izjednačavanje prava „slovenskog“ stanovništva Habsburške imperije sa onim njemačkog stanovništva. On se suprotstavio njemačkoj vlasti nad Istočnom i Jugoistočnom Evropom i opomenuo njemačke „revolucionare“ da bi „za Njemce bila neophodnost da se odreknu svih aspiracija prema slovenskim zemljama“ te da se uključe u zajedničku borbu protiv reakcionarnih monarhija Pruske, Austrougarske i Rusije.
Nasuprot tome, Engels je opravdavao njemačku kolonizaciju Istočne Evrope time što je Prusku tj. sjeverne Njemce definisao kao nosioce civilizacije, pri čemu je koristio geopolitički motivisanu argumentaciju. On je smatrao da se „građanska civilizacija“ razvija i širi isključivo duž obala mora i velikih rijeka, dok se u unutrašnjosti, a posebno na planinama, zaostaje, te da su tu centri „varvarstva“ i feudalizma.
Tako se, po Engelsu, „varvarstvo“ koncentrisalo u unutrašnjosti Južne Njemačke, tj. u Bavarskoj, kao i u Jugoistočnoj Evropi. Ove zemlje se nalaze u „slivu jedine reakcionarne rijeke Evrope: Dunava“. Ta rijeka, po Engelsu, Jugoistočnu Evropu „spaja sa još većom varvarijom“, pri čemu je mislio na Rusiju i Otomansko carstvo. (MEW 4: 505). Polazeći od tog ubjeđenja on je, odgovarajući knjazu Bakunjinu, opravdao činjenicu da su „slovenske teritorije“ proteklih vijekova „posve germanizovane“. „Slovenima“ nije učinjena nikakva „vjekovna nepravda“ jer je ovo „osvajanje“ bilo u „interesu civilizacije“. „Germanizaciju“ ovih teritorija i prevlast njemačkog jezika i „njemačkog obrazovanja“ Engels je legitimizovao prirodnim „uticajem razvijenih nacija na nerazvijene“. Njemci su djelovali, kaže Engels, kao „nosioci napretka“ i „istorijskog razvoja“. Odgovarajući knjazu Bakunjinu, koji je Njemce optužio za zločine nad Slovenima, Engels je zahtijevao bespoštednu realizaciju „civilizacijske misije“ Njemaca u Istočnoj i Jugoistočnoj Evropi, što se „ne može ostvariti a da se poneki nježni nacionalni cvjetić na zgazi svom snagom. Jer, bez nasilja i gvozedne bespoštednosti se ništa nije razvilo u istoriji.“ (MEW 6: 279)
Engels je u istom spisu „zločine“ koje su Njemci, po knjazu Bakunjinu, počinili nad „Slovenima“ proglasio za „najbolja i najhvaljenija djela“ kojima se njemački i mađarski narod može pohvaliti u istoriji. Od vremena Karla Velikog su se „Njemci velikom izdrživošću i istrajnošću trudili oko osvajanja, kolonizacije ili makar civilizacije Istočne Evrope“. Jer, „Sloveni“ su isključivo zemljoradnici, koji nikad nisu cijenili trgovinu i industriju.
Proizvodnja svih industrijskih artikala je isključivo djelo nemačkih kolonizatora, a skoro sve što čini duhovnu kulturu je moralo biti uvezeno iz Njemačke. (MEW 8:50) Istorija njemačke kolonizacije Istočne Evrope dokazuje „istorijsku tendenciju kao i fizičku i intelektualnu sposobnost njemačke nacije... da potčini svoje stare istočne susjede, da ih isisa i asimilira. Ta apsorbirajuća tendencija Njemaca je uvijek bila - a i dalje je - jedno od najmoćnijih sredstava kojima se zapadnoevopska civilizacija širila u Istočnoj Evropi... te da je stoga neizbježna sudbina tih umirućih nacija da dopuste da posve nestanu u tom procesu isisavanja i asimilacije od strane njihovih jačih susjeda.“ (MEW 8: 81)
Engels nije bio usamljen u ovom pozicioniranju. I poslanici prvog njemačkog demokratskog parlamenta, onog u frankfurtskoj crkvi Svetog Pavla, bili su istog mišljenja: srednjovjekovna kolonizacija Istoka Evrope je primjer i uzor za novu njemačku politiku osvajanja Istoka u službi civilizacije. Knjaz Bakunjin je vrlo precizno konstatovao: „Za Njemce su panslavisti svi Sloveni koji sa gađenjem i gnijevom odbacuju kulturu koju oni žele da im nametnu.“
Sa druge strane, Engels je oslikavo prijeteći scenario po kojem je cilj panslavističkog pokreta ni manje ni više nego „podjarmivanje civilizovanog Zapada od strane varvarskog Istoka, grada od ravnoga sela, trgovine, industrije i duhovnog života od strane primitivnih slovenskih robovskih zemljoradnika“ (MEW 8: 53), da bi cijela Evropa „postala vlasništvo slovenske rase“, a posebno Rusa (isto djelo).
„Mržnja“ prema „malim slovenskim nacijama“, koje su svojom vjernošću monarhijama doprinijele porazu građanske revolucije, u zapadnoevroskom građanstvu 1848/49. bila je široko rasprostranjena. Stoga se ni Marx ni Engels nisu mnogo trudili da u svojim analizama tih dešavanja previše idu u detalje. Njih dvojica su potpuno svjesno u svojim tekstovima prenebegli ekonomske i političke razloge jugoslovenskih političara i generala protiv Mađarskog ustanka, pa su svu svoju kritiku koncentrisali ne na habsburšku vladu u Beču, kao odgovornu za gušenje i Bečkog ustanka, nego na njene generale i vojnike iz Istočne i Jugoistočne Evrope.
Tako je Marx svoj članak „Pobjeda kontrarevolucije u Beču“ počeo rečenicom: „Hrvatska sloboda i poredak su pobijedili i pobjedu paljenjem, silovanjem, pljačkanjem i bezimenim podlačkim nedjelima proslavili... Naoružani i potkupljeni lumpenproleteri protiv radnog i mislećeg proletarijata.“ (MEW 5: 455, 457) Suprotstavljanje jugoslovenskog lumpenproleterijata bečkom proleterijatu u mislima Marxa jasno pokazuje da Marx, polazeći od svog modela napretka i civilizacije, nije htio da prizna slobodarske težnje i ravnopravnost stanovništvu jugoistočne Evrope - većinom zaposlenog u zemljoradnji - nego je revolucionarni potencijal pripisivao isključivo gradskom, zapadnoevropskom industrijskom proleterijatu.
Njemački komunisti su, u svom razočarenju porazom revolucije, previdjeli da se Česi, Hrvati i Srbi nisu stavili na stranu habsburške vlade jer su per se bili antirevolucionari i antidemokrate, kako su to tvrdili Marx i Engels, nego zato što im ni na kraj pameti padalo nije da se povinuju velikonjemačkim i velikomađarskim političkim planovima tamošnjih građanskih demokrata. Stanovništvo Istočne i Jugoistočne Evrope prosto nije u vođama građanske revolucije u njemačkim državama i državicama - kao ni u Austriji i Mađarskoj - moglo da dobije išta za sebe i za poboljšanje sopstvene situacije. Naprotiv. Jugoslovensko i rumunsko stanovništvo, kojim su vladali Mađari, u mjesecima odlučujućih ratnih sukoba 1848/49. je imalo alternativu ili da se priključi svojim ugarskim feudalnim gospodarima u borbi protiv habsburškog apsolutizma ili da se upravo protiv njih sa Habsburzima bori.
Marx i Engels, zbog toga što su se čvrsto držali Hegelove metafizike istorije, te zapadnoevropske vjere u napredak i civilizaciju - a i iz sopstvenog straha od ruskog carizma - nisu bili u stanju da shvate političke i socioekonomske pozadine pokreta za slobodu i ravnopravnost u Jugoistočnoj Evropi, a tek ne da ga neutralno analiziraju. I ne samo da su ova dvojica ostala na svojim klišeiziranim predstavama, nego su pali i dublje.
U tekstovima posle 1848. kod Engelsa se pronalazi revanšistička žudnja zbog navodne izdaje građanske revolucije od strane stanovništa Istočne i Jugoistočne Evrope. To stanovništvo se „zbog svojih sitničavih nacionalnih nadanja, svi kao jedan, stavilo pod zastavu kontrarevolucije. Za taj kukavički, podlački čin izdaje Revolucije ćemo jednog dana nad Slovenima izvršiti krvavu osvetu.“ (MEW 6: 281 ff.) Pa stoga Engels „u interesu Revolucije“ objavljuje „rat do istrebljenja“ protiv „slovenskih varvara“.
A dalji razvoj istorije Engels je ovako prorokovao: „Posle prvog uspješnog ustanka francuskog proleterijata, austrijski Njemci i Mađari će postati slobodni i krvavo će se osvetiti varvarskim Slovenima. Opšti rat, koji će potom izbiti, ovaj će slovenski specijalni savez rasturiti, a sve ove male, tvrdoglave nacije će biti istrijebljene do posljednjeg djeteta. Naredni svjetski rat neće omesti samo reakcionarne klase i dinastije, nego će sa lica zemlje njime nestati i čitavi reakcionarni narodi. A i to je napredak.“ (MEW 6:176)
„Mržnja prema Rusima“ je, prema Engelsu, „prva revolucionarna strast kod Njemaca“. A posle propasti građanske revolucije ova se mržnja proširila na cjelokupnost „slovenskog“ stanovništva Austrougarske. Revolucija se, piše Engels, može ostvariti samo „odlučujućim terorom protiv ovih slovenskih naroda. Jer sada znamo gdje su skoncentrisani neprijatelji Revolucije: u Rusiji i austrijskim slovenskim zemljama. I ni jedna fraza, ni jedan uput ka nekoj i nekakvoj demokratskoj budućnosti ovih zemalja, nas neće zaustaviti da ove naše neprijatelje ne tretiramo kao neprijatelje: borba, neumoljiva borba na život ili smrt sa Slovenstvom, izdajicama Revolucije - borba na uništenje i bezpoštedni terorizam.“ (MEW 6: 286)
Ove rečenice je Engels napisao u prvoj polovini 1849, u fazi poraza mađarske borbe za nezavisnost, posljednjeg revolucionarnog žarišta u Evropi koje je habsburška vlada ugasila uz pomoć hrvatskih i čeških trupa. Finalna pobjeda Habsburga je ostvarena u avgustu 1849, kad su Kruni u pomoć pritekle i ruske rezervne trupe.
Ovaj razvoj situacije je bio pozadina ogromne mržnje prema Slovenima Marxa i Engelsa, ali nikako ne može da ponudi dovoljno dobro obrazloženje za uništavačke, sadističke fantazije protiv cijelih naroda, koje je gajio ovaj drugi.
Klevetničke i stereotipne predstave južnoslovenskog stanovništva Austrougarske se daju naći i u „Novom rajnskom listu“ (Neue Rheinische Zeitung - NRZ), koji Marx počinje da štampa od ljeta 1848. Pa je u broju od 27. februara 1849. Marx južnoslovenske vojnike, koje je Kuća Habsburga uputila u borbu protiv ustanaka austrijskog i mađarskog građanstva, nazvao „glavosječama, rasparačima trbuha i na koplja nabijačima djece“, koji peku žive ljude a „lakomi su na pare kao Židovi“.
Marx, i sam Židov, nastavlja dalje: „Ako želite vidjeti nešto slično, nema potrebe da idete u prašume kod varvara i ljudoždera. Tamo ima u maksimumu divljaka, ali nema satana.“ A jugoslovenski vojnici sa vojne granice (Krajina) Austrougarske kao Osmanlijama su „čudovišta, protiv kojih se svi narodi moraju dići, kao na bitku sa aždajom pradespotije.“ (NRZ, Nr.232). Jugoslovenski pokret u okvirima Habsburške imperije Marx izvrtanjem činjenica optužuje za „mržnju prema Njemcima“, iako je taj pokret isključivo tražio ravnopravnost svih grupa stanovništva Austrougarske.
Na sličan klevetnički način Engels je 1850. sve Južnoslovene na granici ka Osmanlijama nazvao „varvarskim plemenima“ Austrougarske (MEW 7: 215). Nadalje, on kategorički odbacuje mogućnost nezavisnosti Slovenije i Hrvatske od budućeg Njemačkog carstva i Austrougarske, jer, po Engelsu, ne smije biti dopušteno da Njemačka i Mađarska nezavisnošću Hrvatske i Slovenije budu udaljene od obala Jadrana. Iz razloga „geografske i komercijalne neophodnosti“, pristup Jadranu za njemačku državu - kao i za Mađarsku - pitanje je života. Na kraju Engels konstatuje: „A gdje god se radi o egzistenciji, koja definiše slobodni razvoj svih resursa velikih nacija, onda pak takve sentimentalnosti - poput obzira prema paru raspršenih Slovena - neće biti odlučujuće !“ (MEW 6: 276) Engels time polazi od prava buduće njemačke države na privredni razvoj, čija je garancija netolerisanje autonomije stanovništva Jugoistočne Evrope u Habsburškoj imperiji. I dok je kvalifikovanje jugoslovenskih naroda kod Marxa i Engelsa kristalno jasno, njih dvojica, u drugoj fazi svog bavljenja Jugoistočnom Evropom, za vrijeme Krimskog rata 1853-56, pojedine djelove stanovništva jugoistoka pod vlašću Otomana posmatraju nešto diferencijalnije.
Iza toga se krije ubjeđenje da je buržoazija hrišćanskih teritorija Jugositočne Evrope na višem stupnju kulture tj. civilizacije nego Turci tj. muslimani (MEW 9: 27, 33 ff.). Ali pošto Marx i Engels ipak žale zbog nepostojanja građanskog sloja u Jugoistočnoj Evopi - čime objašanjavaju nedostatak razvoja i nepostojanja države na jugoistoku Evrope - nisu previše davali pažnje parcijalnoj diferencijaciji između hrišćana i muslimana te građana i zemljoradnika.
Kao što je to već bio slučaj u njihovom pozicioniranju oko građanske revolucije u Habsburškoj imperiji, i u člancima Marxa i Engelsa oko situacije na evropskim teritorijama Osmanlija, u središtu teme je žal zbog nepostojanja civilizacije u Jugoistočnoj Evropi. Tako je Engels 1853. u jednom članku o „orijentalnom pitanju“ (koji je potpisao Marka, a realno napisao Engels) nedostatak civilizacije i „mješavinu rasa“ proglasio za najveće probleme sa kojima se velike sile suočavaju na evropskim teritorijama Osmanlija.
Nakon što je konstatovao da se ne može spriječiti gašenje Osmanskog carstva, Engels primjećuje: „Pravi kamen spoticanja je uvijek evropska Turska, veliko poluostrvo južno od Save i Dunava. Taj predivni predio je itekako baksuzan jer na njemu živi konglomerat najrazličitijih rasa i nacionalnosti, za koje se teško može reći koja je od njih manje sposobna za civilizaciju i napredak.“ (MEW 9:6 f.)
Marx i Engels su konačno polazili od toga se civilizacija i napredak mogu importovati u Jugoistočnu Evropu samo kroz zapadnoevropsku trgovinu i zapadnoevropsku kulturu. A za to je neophodno izgraditi željeznicu, tako smatra Engels, od Hamburga preko Budimpešte i Beograda do Konstantinopolja, (MEW 9: 33 ff.) čime se našao na istoj liniji sa „ocem njemačke nacionalne ekonomije“ Friedrichom Listom. I za vrijeme Krimskog rata Marx i Engels su fiksirali na to da sva dešavanja u Jugoistočnoj Evropi posmatraju iz pozicije prijetnje prodora ruskog carizma u Evropu. Marx je naglašavao da je „ruski medved“ spreman i sposoban na sve, dok god mu to evropske velesile dopuštaju. (MEW 9: 168 f.). Tom primjedbom se jadao zbog, po njegovom mišljenju, slabih vojnih napora zapadnoevropskih velesila da kontriraju ruskom uticaju u Jugoistočnoj Evropi.
Engels je 1853. Rusiju paušalno proglasio za „osvajačku naciju“ i zastupao mišljenje da posle 1789. na evropskom kontinentu postoje samo još dvije sile: Rusija sa svojim apsolutizmom i Revolucija sa demokratijom. Njih dvojica nisu napustili svoje anitiruske pozicije ni posle ruskog poraza u Krimskom ratu. U pismu, koje je Marx 24. juna 1865. poslao Engelsu, se kaže: „Oni (Rusi) nisu Sloveni, niti uopšte pripadaju indogermanskoj rasi: oni su intrus (uljezi) koji opet moraju biti protjerani preko Dnjepra.“ (MEW 31: 127)
Marx i Engels nisu bili samo pod uticajem Hegelove metafizike istorije nego i socijal-darvinizma, te rasističkih teorija svog vremena. Kad je 1875. iz Bosne i Hercegovine krenuo ustanak stanovništva Jugoistočne Evrope protiv Osmanske vlasti, koji je 1877. završen ratom Rusije protiv Osmanlija, u djelima Marxa i Engelsa više nije bilo ni riječi o bilo kakvoj mogućnosti za stvaranje jedne jugoslovenske federacije. Umjesto toga oni ustanike, sve uz ponavaljenje argumentacije iz 1848/49, posmatraju kao sljedbenike „ruskog despotizma“. Autonomija zemalja Jugoistočne Evrope će, tako primjećuje Engels, samo otvoriti put za rusku invaziju na Konstantinopolis. (MEW 34: 235)
Engels zaključuje: „Srećom, Srbi će dobiti kajlu“ (MEW 34: 26). Nešto kasnije on Wilhelmu Liebknechtu javlja:“U međuvremenu je Crna Gora samljevena: radujem se !“ (MEW 34: 282)
Marx je subsumirao ustanke u Jugoistočnoj Evropi pod „lokalizirani“ ratovi između evropskih velesila, u kojima je vidio kvazineophodne djelove jednog svjetsko-istorijskog stupnjevitog plana, koji preko „opšteg“ - svjetski ratovi i ubrzana socijalna kriza - vodi do besklasnog društva. (MEW 34: 317 ff.)
Na sličan način je Engels, kao „drugi čin balkanske drame“, očekivao rat između Rusije i Austrije. U tom slučaju će „cijelu Evropu zahvatiti požar. Veoma mi je žao - bez ikakve sumnje će to biti posljednji rat, a i to mora bez ikakve sumnje, kao i sve drugo, napokon da se završi u našu korist.“ (MEW 36: 530)
Marx i Engels su polazili od toga da je zadatak njemačke države da sruši ruski carizam i da samo ratom sa Rusijom mogu biti garantovani unutrašnjo-politički uspjesi njemačke revolucije. Njih dvojica su čvrsto vjerovali u neizbježnost rata sa Rusijom.
Zapostavljanje interesa stanovništva Jugoistočne Evrope se kod Engelsa nastavilo i nakon ustanka te rusko-osmanskog rata 1875-78. Tako je on u pismu „caru njemačkih radnika“ i osnivaču Druge internacionale Augustu Bebelu 17. novembra 1885. pisao o „bijednim opiljcima nekadašnjih nacija: Srbima, Bugarima, Grcima i ostalima glavosječama.“ Kad je 1882. u Bosni i Hercegovini - pod okupacijom Austrije - došlo do ustanka, Engels se žalio na „bosansku pljačkašku ološ“, koja radi samo za interes ruskih panslavista i cara. Engels gaji „prokleto malo“ simpatija za te „male slovenske narode i narodčiće“. Tek ako se - posle sloma ruskog carstva - „ti narodi-gnomovi“ oslobode snova o panslavističkim tendencijama ovladavanja svijetom, moglo im se dopustiti da budu slobodni. Šest mjeseci nezavisnosti bi, ubijeđen je Engels, većini „austro-ugarskih Slovena“ bilo dovoljno da „ih se dovede do toga da preklinju da ih opet prime pod ranije skute“.
No, „tim narodčićima“, poput Srba i Bugara, nikako ne treba dopusti da“ sprečavaju izgradnju evropske mreže željeznica do Konstantinopolja“, što ovi sad i rade. (MEW 35:270 ff.) Gradnja željezničkih pruga bi otvorila put privrednoj penetraciji Jugoistočne Evrope od strane zapadnoevropskog kapitala, a u tom kontekstu bi države Jugoistočne Evrope postale liferanti sirovina i poljoprivrednih proizvoda, posebno za buduće Njemačko carstvo i Austriju, u kojima su Marx i Engels i dalje vidjeli instrument napretka i civilizacije.
Pri čemu su obojica ignorisala činjenicu da države Jugoistočne Evrope nisu uopšte imale uticaj na definisanje pravca, veličine i cilja željezničkih pruga a da su se za njih, istovremeno, morale do besvijesti kreditno zaduživati. Ni za Marxa ni za Engelsa oslobođenje stanovništva Jugoistočne Evrope od robovanja, kolonizacije i imperijalizma nikad nije bilo u centru njihova interesa, nego isključivo i jedino „zapadnoevropski proleterijat“.
Negativno-pežorativni stav Marxa - a tek Engelsa! - prema stanovništvu Jugoistočne Evrope nije bio kratka epizoda u istoriji marksizma, ograničena samo na godine Revolucije 1848/49. Ne, Marx i Engels su svoja klevetanja, izgovorena 1848/49 na račun južnoslovenskih podanika Kuće Habsburga, do 1880-ih proširili na kompletno stanovništvo Jugoistočne Evrope pod vlašću Osmanlija.
Ako i ne postavimo Marxa i Engelsa na istu ravan sa velikonjemački razmišljajućim građanskim političarima tog doba, naučno istraživanje ne može da se zaustavi na činjenici da su hrvatske i srpske trupe u Revoluciji 1848/49 - gledano iz perspektive njemačke i mađarske buržoazije - igrale kontrarevolucionarnu ulogu. Ideološka polazna razina u razmišljanjima Marxa i Engelsa o Jugoistočnoj Evropi je puno dublja. Oni su 1848/49 pošli od toga da će Revolucija, za početak, dovesti na vlast samo njemačku buržoaziju i sa njom udružene mađarske i poljske aristokrate, a da njihova pobjeda mora ići ruku pod ruku sa pojačanim tlačenjem navodno kotrarevolucionarnog zahtjeva za autonomijom Čeha, Slovaka, Slovenaca, Hrvata, Srba, Rumuna i Ukrajinca. Ta politika je našla svoje opravdanje u Hegelovom učenju o „narodima bez istorije“. Pa iako su Marx i Engels na ostalim poljima u svojoj kritičkoj recepciji nadišli hegelijanizam, ostali su mu posve vjerni što se tiče njegove samo na Zapadnu Evropu centrirane vjere u napredak i civilizaciju. Kad Engels „južne Slovene“ definiše kao „narod-smeće“, onda on preuzima Hegelov opis Bugara, Srba i Albanaca kao ispljuvaka varvarskih fragmenata.
Takođe i paušalna i neizbalansirana ocjena panslavizma kao opasnosti za „civilizovani Zapad“ od strane „varvarskog Istoka“ svoju pozadinu ima u toj metafizici istorije. Na predstavama stepenastog procesa razvoja toka istorije, ukotvljenim u spisima Hegela, te idejama zapadnoevropskog prosvjetiteljstva, Marx i Engels prave razliku između „revolucionarnih“ i „reakcionarnih“ te „civilizovanih“ i „varvarskih“ naroda.
U njihovom razmišljanju se ideja o hegemoniji njemačke revolucije slaže sa predstavom o u „hiljadugodišnjoj istoriji“ utemeljenoj hegemoniji Njemaca nad Istočnom i Jugoistočnom Evropom. Bitan element - pored teorije o „narodima bez istorije“ - koji prožima predstave Markaa i Engelsa o „kontrarevoluciji“ stanovništva Jugoistočne Evrope 1848/49, te na Zapadnu Evropu fiksiranu vjeru u napredak i civilizaciju, bio je strah od panslavizma u uopštenom i strah od carističke Rusije u posebnom smislu, koja je, po njihovom sudu, najopasnija i najmanje civilizovana velesila.
Simptomatična je, u tom smislu, 1849. publikovana Engelsova predstava po kojoj „pola miliona naoružanih i organizovanih bandi“ samo čeka na priliku da pohara njemačke knjaževine a Njemce da učini robovima ruskog cara. (MEW 6: 432 f.)
Pangermanizam - kao i engleski te francuski kolinijalizam i rasizam, koji su za najveći dio svjetskog stanovništva u XIX vijeku bili kudikamo veća opasnost od panslavizma - u djelima Marxa i Engelsa skoro da nisu bili ni analizirani, a još manje kritikovani.
Da preciziramo: ideološki obojeni pogled Marxa i Engelsa na Jugoistočnu Evropu poklapa se sa pozicijama njemačkih građnskih poslanika okupljenih u Saboru u frankfurtskoj crkvi Sv. Pavla. To se vidi kako u zahtjevu za njemačkim izlazom na Jadransko more - koji je i za jedne i za druge njemačko „životno pitanje“ - tako i u zajedničkoj poziciji o „civilizacijskoj misiji“ Zapadnoevropljana, osobito Njemaca, prema „varvarima“ Istoka, a i takođe zajedničkom paušalnom stavu da narodi Jugoistočne Evrope ne posjeduju istoriju, da su kulturno inferiorni te nespobni za sopstveni razvoj i državotvornost.
U saglasju sa pozicijama njemačkog demokratskog građanskog Sabora u frankfurtskoj crkvi Sv. Pavla, Marx i Engels takođe insistiraju na ratu sa carskom Rusijom. Kao nasljednici Marxa i Engelsa, njemački radnički pokret nastavlja da zastupa njihove teze o političkoj situaciji u Jugoistočnoj Evropi i bez razmišljanja preuzima klišee o „varvarskoj pljačkaškoj ološi“ na Balkanu.
Tako je npr. Ferdinand Lassalle 1859. notirao, u jasnom pozivanju na Hegela i Engelsa, da je pravo „narodnih duhova“ na sopstvenu egzistenciju utemeljeno na postojanju originalnog „narodnog duha“ koji se razvija na sopstveni način, a u cjelini drži korak sa sveukupnim kulturnim procesima. Iz čega proizilazi da je osvajanje prirodno pravo „narodnog duha“, koji se nalazi u naprednoj fazi razvoja. Sa tim pravom je „anglosaksonska rasa“ u Americi, Francuska u Alžiru, Engleska u Indiji te „narodi njemačkog porijekla na područjima slovenskih jezika osvojila njihove zemlje“.
Polazeći od pozicije da velike kulturne nacije imaju pravo da asimiliraju manje nacionalitete, Lassalle je predložio da zemlje Balkana budu apsorbovane u jednu republikansku Veliku Njemačku.
Osnivač njemačke Socijaldemokratske partije (SPD) Wilhelm Liebknecht je u službenom listu partije „Vorwärts“ (Napred) Srbe redovno opisivao kao „pljačkašku ološ“ a njihove ustanke protiv Turaka kao „pljačkaške pohode“. Carsku Rusiju je Liebknecht ocijenio kao „poluvarvarsku silu“ i „najbrutalniju pljačkašku državu, koju je istorija ikad vidjela“.
On se takođe zalagao za stvaranje velikonjemačke države i optužio berlinsko političko vođstvo carske Prusije da je Austriju „izbacilo iz Njemačke“ (tzv. „malonjemačko rješenje“ osnivanjem Njemačkog carstva bez Beča), čime je Rusiji omogućilo „prodor kroz silni bedem, koji je germanski svijet od Baltika do Jadrana bio podigao protiv Slovenstva“. Stvaranjem „sitne Njemačke“ je kancelar, knez od Bismarcka, „prepustio Austriju potopu i poplavi Slovenskoj“, jer Dunav nije samo prosto austrijska nego takođe i njemačka rijeka a svi interesi, za koje se Austrija bori na „Orijentu“, su takođe i njemački interesi.
Borbu za nezavisnost naroda Jugoistočne Evrope je Liebkencht, poput Marxa i Engelsa, posmatrao isključivo iz vizure prijetećeg prodora carske Rusije u Evropu.
Samo manji broj njemačkih ljevičara se sporadično stavljao na stranu boraca za nezavisnost naroda Jugoistične Evrope, a oni se mogu nabrojati na prstima jedne ruke: Rosa Luxemburg, Eudard Bernstein, August Babel i Karl Kautsky. Apsolutna većina njemačkih socijaldemokata se čvsto držala ubjeđenja Marxa i Engelsa glede situacije i budućnosti Jugoistočne Evrope.
Tako je za Balkanskih ratova 1912/13 većina njemačkih socijademokrata vojnike država Jugoistočne Evrope u borbi sa Otomanima opisivala isključivo kao „pljačkaše“ i „kršitelje mira“.
A od Marxa i Engelsa definisana neophodnost rata protiv carističke Rusije i njenih navodnih vazala u Jugoistočnoj Evropi je definisala i spoljnopolitičku poziciju njemačkog radničkog pokreta, što je kulminiralo u glasanju SPD za objavu rata Rusiji i Srbiji u nemačkom Rajhstagu 1914. Tokom trajanja I svjetskog rata tekstovi Marxa i Engelsa o Jugoistočnoj Evropi njemačkim socijaldemokratama služili su kao opravdanje za vođenje rata na tom području.
Tako se u „Sozalistische Monatsheften“ (Socijalističke mjesečne sveske) iz 1916. kaže da jedna nacija, koja želi da se uzdigne u državotvornu, mora istorijski da dokaže svoju sposobnost življenja. Sa „slovenskim plemenima“ su Marx i Engels imali sopstveno negativno iskustvo. Ali nije samo njihov bijes zbog učešća južnoslovenskih trupa u gušenju građanske revolucije 1848/49 definisao njihovu presudu nad „nacionalnim pokretima Slovena“, nego i jedna vrlo jasna istorijsko-ekonomska teorija razvoja. Što njihovim istorijskim analizama o „nacionalnim nastojanjima Slovena“ daje posebno, trajno i sveopšte sociološko značenje.
Po toj teoriji razvoja, stepen civilizacije odlučuje o pravu jedne nacije na nezavisnost. Polazeći od toga, autori „Socijalističkih svesaka“ opravdavaju „primjenu nasilja civilizovanih nacija nad pravom kulturološki niže pozicioniranih naroda“.
Jer na dnevnom redu se 1916. nije za njemačku ljevicu nalazila autonomija stanovništva Istočne i Jugoistočne Evrope, nego stvaranje velikih svjetskih ekonomskih celina. Kao prvi korak u tom pravcu autori „Socijalističkih svesaka“ zagovaraju ujedinjenje Njemačkog carstva i Austrougarske imperije u jedan veliki „centralno-evropski“ privredni prostor.
Marx i Engels su, na temelju njima definisanih i propagiranih prava „civilizovnih nacija“, bili krunski svjedoci socijaldemokratije za opravdanje kako njemačko-austrijskog rata protiv Srbije te Rumunije u I svjetskom ratu, tako i za planirano stvaranje „centralno-evropskog velikog ekonomskog prostora“ pod njemačkim vođstvom potom.
Time su udareni ideološki temelji i argumentativne šeme za vremenski prostor od najmanje 70 godina.(Jungle World)
Autor je docent na Institutu za Političke nauke Univerziteta Oldenburg i predsjednik Njemačko-izraelskog društva
Prevod: Mirko VULETIĆ
* MEW: Sabrana djela Marxa i Engelsa, u 44 knjige (prim.prev.)
Bonus video:
