Program svjetske baštine, kojim upravlja Komitet svjetske baštine UNESKO-a, organizacije za obrazovanje, nauku i kulturu Ujedinjenih nacija, ima jasan cilj: da popiše, sakupi imena i čuva mjesta od izuzetnog značaja, kulturnog ili prirodnog, u jedinstvenu baštinu čovječanstva. Mjesta koja su na Listi svjetske baštine koriste sredstva iz Fonda svjetske baštine pod određenim uslovima.
Godinu dana poslije proglašavanja Parka i palate u Versaju, u isto vrijeme kada su proglašavani grad Dubrovnik, manastir Sopoćani i Nacionalni park Plitvice, 1980. godine na Listu svjetske baštine upisana su još dva mjesta: Prirodni i kulturno-istorijski region grada Kotora (1979) i Nacionalni park Durmitor (1980).
Na sajtu ove organizacije, kada se otvori stranica koja vas upoznaje s NP Durmitor, prva fotografija, kao lična karta je fotografija Crnog jezera. U pratećem tekstu se može pročitati da „…iako su integritet predjela i ekološke funkcije NP Durmitora netaknute, institucija koja upravlja ovim prostorom mora da nastavi da obezbjeđuje kontrolu razvoja koji može ugroziti ekološke, socio-ekonomske i kulturne vrijednosti Durmitora. Postoji dokumentacija o problemima s kojima se susreće upravljač i zato ona treba da posluži kao podsjetnik na višestruke prijetnje. Park i njegova okolina su tradicionalno naseljeni, a stalna upotreba prirodnih resursa uključuje korišćenje drvnog fonda za ogrijev i gradnju, ispašu stoke i žetvu mnogih vrsta jestivih gljiva i ljekovitog bilja. Neophodna je ravnoteža između potreba svakodnevnog lokalnog života stanovništva i očuvanja prirodnih vrijednosti. Zabrinutost je usmjereno i u pravcu širenja urbanog tkiva Žabljaka i turističkih aktivnosti koje zahtijevaju adekvatnu kontrolu …“ (http://whc.unesco.org/en/list/100)
Diskontinuitet brige za prostor prirodnog i kulturno-istorijskog regiona grada Kotora koji se ogleda u nekontrolisanoj urbanizaciji i devastaciji kulturnog predjela Boke Kotorske, ovaj je prostor doveo u predvorje Liste svjetske baštine u opasnosti.
Danas smo svjedoci da se ista prijetnja nadvija nad drugim objektom s UNESCO Liste svjetske kulturne baštine, Nacionalnim parkom Durmitor. Naime, u toku je izgradnja neadekvatnih sadržaja na Crnom jezeru, za koje se tvrdi da su dio odobrene planske dokumentacije. S obzirom da se govori o prostoru od nacionalnog interesa, koji se prepoznaje kao dio kulturnog identiteta stanovnika Crne Gore, potrebno je „osvijetliti“ neke činjenice iz istorije i evolucije planiranja zaštite NP Durmitor, koje su za mnoge nepoznate.
Da ne bi išli daleko u prošlost, a da se ipak osvrnemo na pitanje kontinuiteta planiranja uređenja i korišćenja prostora NP Durmitor, treba se podsjetiti na tematsko Savjetovanje o nacionalnim i regionalnim parkovima Jugoslavije, održano 1980. na Žabljaku. Na tom savjetovanju su svjetski priznati naučnici i stručnjaci raspravljali o modalitetima prostornog razvoja i zaštite ovog novoproglašenog objekta na Listi svjetske baštine UNESCO. Između ostalih, gospodin Đorđe Minjević konstatuje da se mora uspostaviti ravnoteža između ekološkog kapaciteta prirodnih fenomena parka i njegovog korišćenja koja se sastoji u „izvlačenju naselja iz najkvalitetnijeg dijela parka, zaustavljanju širenja Žabljaka prema Crnom jezeru, lociranju turističkih kapaciteta u tri grupacije (na potezu istočne Pitomine hotel Planinka - centar Žabljaka, južna padina Javorovače i potez Pitomine do hotela Durmitor) - (Iz rada: Minjević Dj., 1980, Neki aspekti metodološkog pristupa prostonom planiranju i uređenju NP Durmitor, Komisija za zaštitu prirode Savjeta za čovjekovu sredinu i prostorno uređenje SIV i Zajednice nacionalnih parkova Jugoslavije). Zaključak ovog skupa je da svaka buduća aktivnost, pored ostalog, mora da obezbijedi maksimalnu zaštitu najfragilnijeg „temeljnog fenomena“ područja Crnog jezera, zabranom izgradnje i unošenja objekata, izgradnje puteva, žičara i ski staza.
U Prostornom planu područja posebne namjene NP Durmitor, koji je usvojen 1996, utvrđene su tri zone sa različitim stepenima zaštite. U prvoj zoni se nalaze predjeli sa izuzetnim i sačuvanim prirodnim stanjem, u kojima je stepen prirodnosti najveći, koji su pod režimom stroge zaštite i u kojima nije dozvoljena nikakva aktivnost osim naučno-istraživačkog rada i obrazovnih djelatnosti (prašume „Mlinski potok“ i „Crna Poda“, Barno jezero, itd). U drugoj zoni se nalaze rezervati prirode (Crno jezero i Kanjon rijeke Tare bez naselja) u kojima su dozvoljene naučno-istraživačke i vaspitno-obrazovne aktivnosti, organizovane turističke posjete izletnika, planinara i rekreativaca. U planu je naglašeno da se u zoni Crnog jezera, kao turistički najatraktivnijeg dijela nacionalnog parka, očekuje najveća posjeta i da ne treba graditi nikakve nove objekte, a u zoni jezera treba kontrolisati istovremeno prisustvo posjetilaca (ne više od 350), odnosno ne više od 20 čamaca. U isto vrijeme, Crno jezero sa okolinom je prirodni rezervat posebne zaštite u kome su dozvoljeni određeni zahvati u cilju usmjeravanja prirodnog razvoja, a u skladu sa naučno - istraživačkim programom.
U posljednjem Prostornom planu prodručja posebne namjene Durmitorskog područja, prostorni obuhvat je proširen (sa 338.95 km2 na 1,964.8 km2), što je zahtijevalo i drugačiji metodološki pristup. Plan je rađen s ciljem da istakne izazove i šanse sa kojima se region trenutno suočava, kao što su depopulacija i iseljavanje stanovništva, degradacija prirodnog okruženja, eksploatacija prirodnih resursa, postojanje neformalnih naselja, potencijalni negativni trendovi masovnog turizma koji ugrožavaju visoki kvalitet i prirodnost prostora, održivo/eko-turističko iskustvo posjetilaca; ekonomska zavisnost i ograničenja u privlačenju investicija; nedostatak ljudskih resursa, transport i infrastruktura i nedostatak regionalne prepoznatljivosti i brendiranja, između ostalog. Na kartama koje su priložene kao referalne karte, Crno jezero se i dalje nalazi u zoni zaštićenih šuma (šuma posebne namjene), a masovnom turizmu se suprotstavlja i razrađuje ekoturizam i kampovanje u očuvanim predjelima - ekološkom okruženju bez infrastructure, što se smatra elitnim turizmom.
Prema važećem Zakonu o zaštiti prirode, u ovoj zoni se sprovodi aktivni režim zaštite na zaštićenom području u kome su djelimično izmijenjene osobine prirodnih staništa ali ne do nivoa da ugrožavaju njihov ekološki značaj, uključujući vrijedne predjele i objekte geonasljeđa. U zoni zaštite sa aktivnim režimom zaštite mogu se: 1) sprovoditi intervencije u cilju restauracije, revitalizacije i ukupnog unapređenja zaštićenog područja; 2) vršiti kontrolisano korišćenje prirodnih resursa, bez posljedica po primarne vrijednosti njihovih prirodnih staništa, populacija, ekosistema, obilježja predjela i objekata geonasljeđa.
Svakoj od ovih aktivnosti mora da prethodi analiza procjene uticaja eventualne intervencije u prostoru (landscape assessment), kao i procjena ekološkog kapaciteta (ecosystem’s carrying capacity) koja treba da utvrdi rezilijentnost prostora, odnosno da valorizuje prostor sa aspekta mogućnosti da podnese planirane promjene bez uticaja na stabilnost ekosistema i predjela. Uvođenje infrastrukture u ovakve prostore nesumnjivo dovodi do poremećaja ekološke stabilnosti predjela koji funkcionišu u sinergiji akvatičnih i šumskih ekosistema. Ovakve studije izrađuju nezavisne institucije i eksperti, a rezultati moraju biti dostupni javnosti, stručnoj i naučnoj, ali i ljudima koji žive i rade na prostoru planiranih intervencija.
O prirodnim vrijednostima i istoriji Durmitora je mnogo pisano. U odnosu na savremena svjetska naučna saznanja, krajem 80-ih i početkom 90-ih godina prošlog vijeka se pristupalo izradi planova prostornog razvoja NP Durmitor. Diskontinuitet u realizaciji primjerenih rešenja prostornog razvoja u NP Durmitor je savremena tekovina koja je počela da se očitava u prostoru polovinom 90-ih godina prošlog vijeka. Nelegalna gradnja je osvojila „prazan prostor“ durmitorskih jezera čime je narušena ova jedinstvena dimenzija svjetske baštine. Očigledno je da pošast devastiranja prostora nije zaustavljena, ali da će se neko drznuti da uđe u najsvetije mjesto i temeljni fenomen kulturnog identiteta velikog broja stanovnika Crne Gore, u to je malo ko vjerovao. I da podsjetim: CIVILIZACIJSKA STEPENICA JEDNOG DRUŠTVA SE MJERI ODNOSOM PREMA PRIRODNOJ I KULTURNOJ BAŠTINI.
Autorka je dipl. inženjer šumarstva za pejzažnu arhitekturu, vanredni profesor Šumarskog fakulteta Univerziteta u Beogradu i jedan od konsultanata na izradi Prostornog plana posebne namjene za durmitorsko područje
Bonus video:
