Na nekoliko dana sam došao u Beograd. Bila je 1994. Spavao sam kod jedne švercerke koja mi je za sitne parnekadae iznajmila krevet u memljivoj sobi, negdje u Cetinskoj. U blizini je stanovao moj drug, tadašnji pravnik i vlasnik trafike, a današnji Milov ambasador negdje iza nekadašnje “Gvozdene zavjese”.
Beograd devedesetih
Njegov drug, vječno nasmijani Garo, mladić iz Berana, došao je druge večeri po nas dvojicu da nas vodi na neku “žurku”. Ispod Beograda, pritisnutog krijumčarskim tezgama koje su se protegle od Zelenjaka do Zvezdare, u podrumima ispod nivoa ulica punih pijanih rezervista i ljudskog treša iz pokojne Jugoslavije, koji se sjatio ovamo da se bavi raznim kriminalnim “poslićima”, postojali su klubovi u kojima su osamdesete još uvijek trajale.
Oznojena masa mladića i djevojaka je u takvoj jednoj rupi urlala Džonijeve pjesme, kao da su baš one mantrički ljekovi za tešku bolest jednog grada i jedne zemlje.
Pričao sam sa Garom, koliko se to moglo kroz buku i preko ivice plastičnih čaša sa pivom. Kao i mnogi crnogorski mladići u Beogradu, nije umio da mi tačno objasni šta tu radi, ali je znao sve novotalasne tekstove napamet. Bio mi je simpatičan, jedan od onih likova koji proizvode pozitivne vibracije i smiješe se čak i kada je unaokolo najcrnji mrak.
Kada sam sljedeći put posjetio Beograd, ratno ludilo se sleglo u posleratno sivilo. Pitao sam svog druga šta je sa onim klubom gdje smo bili. “Nema ga više”, slegnuo je ramenima. Onda me pogledao sa tragom neke nelagode u oku: “Ni Gara više nema. Ima tome dvije-tri godine, čekamo ga pred njegovim ulazom, a njega pola sata nema. Kucamo. Lupamo. Vrata otvorena. On na krevetu. Igla u ruci. Odnio ga heroinski đavo”. Posle mi je objasnio da je Garo išao i po godinu dana u Rusiju, tamo je nešto šljakao. Tamo se navukao na iglu. U Beograd se vratio kao potajni džanki.
Na kraju makovih polja
To je bio prvi čovjek kojeg sam lično znao, a ubio ga je heroin. Kasnije sam pažljivije zagledao lica onih jadnika u njemačkim gradovima koji su ispijeni i sluđeni bili u potrazi za sljedećim “šutom”. U Njemačkoj su postojali programi odvikavanja i resocijalizacije, pa i programi kontrolisanog davanja heroina, da bi se izbjegle prljave igle i mogućnost prenošenja side ili hepatitisa. Ipak sam u Frankfurtu, Berlinu ili Kelnu uvijek viđao dovoljan broj tih ljudi-sjenki, koje su u očima imale nepojmljiv zavisnički očaj, da bih shvatio kako ni najbogatija društva nisu riješila problem.
Heroin je za mene najprije bio povezan s muzikom i književnošću. Kao gimnazijalac sam pročitao “Mi djeca s Kolodvora Zoo”, hrvatski prevod ispovijesti Kristijane F. Ona je kao djevojčica sa 13 godina u Zapadnom Berlinu postala zavisnica od heroina pa je novac za drogu zarađivala prostitucijom. Kada sam nekoliko decenija kasnije neko vrijeme živio u Berlinu, na stanici Zoološki vrt, na kojoj sam često mijenjao prevoz, uvijek bih se sjetio Kristijane.
Masovni ubica muzikalnih ljudi
I muzika koju sam slušao kao tinejdžer bila je natopljena heroinom. Džon Lenon i Joko Ono su se zajedno odvikavali od te droge, Lenon je o tome 1968. ostavio muzički zapis Cold Turkey - na engleskom ovaj izraz (hladana ćuran) označava naglo odvikavanje “na suvo”. Dženis Džoplin je 1970. zauvijek prešla ono magično polje maka i nije se više probudila. Kit Ričards iz Rolingstonsa je preživio, ostavivši zavisnički trag u stvarima kao što su Before They Make Me Run, Monkey Man ili Sister Morphine. Čak je cijeli album Stonsa Sticky Fingers posvećen iskustvima sa drogama. Razorno dejstvo droge su teškometalci iz benda Blek sabat opisali u stvari Hand of Doom. Lu Rid je jednu svoju pjesmu nazvao Heroin. Ni pankeri ni muzičari devedesetih nisu zaostajali. Kurt Kobejn je bio zavisnik od heroina kada je Nirvana objavila Nevermind. Najrazornija kombinacija opijata spidbol, koja se sastoji od heroina i kokaina, ubila je jednog od Braće bluz, Džona Belušija. Droga nije poštedjela ni Fila Lajnota, lidera irskog benda Tin Lizi ili Lejna Stejlija, frontmena grupe Alis in čejns i druge. Domaća scena nije zaostajala. Ukupna postava EKV se može podvesti pod direktne ili indirektne žrtve zloupotrebe narkotika. Bubnjar Bijelog dugmeta Ipe Ivandić je 1994. pao sa šestog sprata jedne zgrade u Beogradu. Uglavnom se smatra da se radi o samoubistvu. Mada postoje i sumnje u ovakvu verziju, trebalo bi imati na umu da je stopa suicida u zavisničkoj populaciji čak 14 puta veća nego kod ostalih ljudi.
Ništa bolje nije izgledalo ni u muzici u kojoj sam se posle tridesete sve više pronalazio - u džezu. Njujorški džezeri su četrdesetih i pedesetih godina prošlog vijeka prečesto ubrizgavali heroin. Čarli Parker je podigao muzički spomenik svom dileru u pjesmi Moose the Mooche, a onda ga je heroin 1955. ubio. Niko ne može da mi kaže koju je nijansu sete u glasu Bili Holidej proizvelo njeno umetničko, a koju njeno zavisničko biće. I tako redom.
Kako je nastalo čudovište
Istorija čovjekovog uzimanja narkotika je stara nekoliko milenijuma. Od staroegipatske civilizacije do opijumskih divana u Kini, koju je savladala britanska imperija. Prije više hiljada godina Sumeri su nazivali opijumski mak hul gil, „biljka radosti”. Najpoznatiji sastavni dio opijuma je morfin, poznat i kao morfijum. To je ekstrakt sirovog opijuma. Ime je dobio prema Morfeju, starogrčkom bogu snova. Morfej je sin Hipnosa, boga spavanja. Pred Hipnosovom su palatom u podzemlju prema starogrčkoj mitologiji cvjetali makovi. Tako je mitološka veza između morfijuma i opijumskog maka obezbijeđena.
Engleski hemičar Čarls R.A. Rajt je još 1873. pokušao da iz morfijuma izdvoji koncentrat. Obustavio je svoje oglede. Ali današnji njemački hemijsko-farmaceutski džin Bajer je preuzeo sve u svoje ruke. Zaposlio je Feliksa Hofmana, čovjeka sa dvostrukom doktorskom titulom iz farmakologije i hemije, i dao mu zadatak da nastavi tamo gdje je Rajt stao. Daroviti naučnik je vrlo brzo od morfina stvorio dijacetilmorfin. Pošto njegova hemijska formula С21Н23NO5 nije bila seksi, Bajer ga je 27. juna 1898. prijavio kao patent pod imenom heroin.
“Sredstvo protiv bolova i kašlja”
Heroin je vještačka riječ izvedena od grčke riječi heros, što znači da je bliska rođaka riječi heroj. Na tržište je izbačen kao sredstvo protiv bolova i kašlja. Reklama je odmah napravljena na 12 jezika. Bajer je naveo još 40 povoljnih dejstava, između ostalog na visoki pritisak, plućne i srčane bolesti. Sa današnjeg stanovišta posebno je intrigantna tadašnja tvrdnja Bajera da se radi o “medikamentu koji ne stvara zavisnost” u primjeni za liječenje simptoma pri odvikavanju od morfina ili opijuma.
Novi čudotvorni lijek je navodno imao sve prednosti starijih opijata, ali bez teških posljedica. Od neželjenih dejstava spominjali su se tek laki zatvor i neznatno smanjenje seksualne želje. I zaista, heroin se pokazao do tri puta efikasniji kao sredstvo protiv bolova od svih dotadašnjih sredstava, uključujući i morfin.
Proći će decenije dok zli brat morfina ne bude pročitan i zabranjen u najvećem broju zemalja. U Sjedinjenim Američkim Državama kineski imigranti, pušači opijuma, masovno su prelazili na jeftiniji heroin. Potom je “moda” zahvatila sve društvene slojeve. Američka zabrana je uslijedila 1924. Bajer je pod pritiskom obustavio proizvodnju tek 1931, a u Zapadnoj Njemačkoj je heroin bio prodavan u apotekama do 1958.
Čim je heroin zabranjen u SAD nastale su ilegalne laboratorije, najpoznatija od njih u francuskoj luci Marselj. Sirovina iz Indokine i Turske krijumčarila se u Francusku, a rafinirani heroin se potom ilegalno izvozio u SAD. To je bila ozloglašena „francuska veza“. I Kraljevina Jugoslavija se isticala kao diler sirovog opijuma. Naročito u kumanovskom kraju gajio se mak i proizvodio opijum. Prizad (Privilegovano izvozno društvo) je imao zakonski monopol na trgovinu opijumom, te je nešto manje od hiljadu proizvođača 1939. na toj adresi prijavilo stare zalihe od skoro 57 tona opijuma.
Euforična zvijer
Ratovi su bili prirodan rezervoar novih zavisnika - što veći rat, to više droge. Tako je bilo i za vrijeme II svjetskog rata i za vrijeme Vijetnamskog rata. Samo što je "francusku vezu" zamijenila „pica konekcija“ - italoamerička mafija je zagospodarila krijumčarskim kanalima. Početkom 70-ih je broj zavisnika u SAD bio toliki da je tadašnji američki predsjednik Nikson konzumiranje narkotika proglasio državnim problemom broj jedan. Ali i američki ljekari su od kraja 90-ih dali svoj doprinos drogiranju nacije. Četiri od pet heroinskih zavisnika prethodno se dobijali druge opijate na recept.
Ako se heroin uzima svaki dan, zavisnost se razvije za deset do dvadeset dana. Posle godina zloupotrebe i finansijskog ruiniranja zavisnika, kod mnogih se veza sa heroinom završi smrtonosno - direktnim “zlatnim šutom” zbog loše procjene kvaliteta štofa ili indirektno, od side, embolije i drugih propratnih neherojskih bolesti. Prvobitna euforija nakon ubrizgavanja pretvara se u sigurni košmar.
Njemački pjesnik Jerg Fauzer je sedamdesetih bio zavisnik od heroina i živio je neko vrijeme kao džanki u Frankfurtu, Berlinu i Istanbulu. Svoja iskustva zabilježio je u pjesmama iz zbirke “Priča o Hariju Gelbu”.
Kapljica na vrhu igle
Umjetnost umije bolje dočarati narkomanski pakao od ravnodušne statistike. Jerg Fauzer je zapisivao iz čistog iskustva. U poemi All you need is Istanbul opisuje svog cimera i brata po igli u gradu na Bosforu: „Kada Osi ubrizga dovoljno O, mogu da prođu dani i dani a da i ne dodirne neko ljudsko biće. Ne izbegava kontakte, oni mu naprosto nisu potrebni. Kada džanki ima džank, on je potpuno autonoman. Ali ako Osi nema O, bolje da ga ne gledate... On puzi cvileći, s balama koje cure niz bradu na ružičasto ćebe, srozaće se pred vama na kolena i olizaće vam čmar...“
A u pjesmi Ponekad sa Lili Marlen iz decembra 1972. Jerg Fauzer precizno prenosi slike koje muče bivšeg zavisnika:
„...kada je Keruak umro bio sam u Istanbulu godinu dana kasnije moja je majka usput rekla: „On je već odavno mrtav.“ I drugi koji su se obesili u zatvorima za odvikavanje na suvo strovalili se u kupatilima ili naprosto negde u parku ista lica isti besmisao hladno izgladnelo meso noću ponekad sanjam iglu video sam kako sebi ubrizgavaju u penis u žilu kucavicu na vratu moji drugovi u morfijumskoj baraci i sam imam ožiljke spolja i iznutra ožiljke koji nikada ne zaceljuju slike koje ništa ne briše šta je napokon život nego kapljica na vrhu igle a smrt ništa drugo nego odbijanje da se još nešto kaže...“
Jerg Fauzer je, barem što se heroina tiče, imao više sreće od Gara, momka iz Berana kojeg je 90-ih u Beogradu ubio heroinski “zlatni šut”. Fauzer je 17. jula 1987. posle ponoći napustio žurku koju je u Minhenu organizovao za svoj 43. rođendan. Na minhenskom autoputu A94 oko četiri sata ujutro, navodno je pijan prelazio kolovoz. Tada ga je udario kamion i odmah usmrtio. Ali ta je smrt iz priče o alkoholu.
Bonus video:
