Samuel Vilder je rođen juna 1906. u tadašnjoj austrougarskoj Galiciji, u mjestu koje se danas nalazi na krajnjem jugu Poljske i zove se - Suha Beskidska. Varoš nema ni 10.000 duša. Samuel će umrijeti više od 95 godina kasnije u kalifornijskom Los Anđelesu. U taj skoro jednovjekovni život staće niz zanimanja, nekoliko gradova i država. Sam je sebe nazvao Bili jer ga je tako zvala majka. A cijelog života sopstveno prezime je izgovarao na srednoevropski, uobičajen način - Vilder. Američka filmska industrija ne trpi sofistikovane razlike. On je za nju bio i ostao Bili Vajlder. U ovom tekstu pridružiću se njegovoj uzaludnoj borbi za pravilan izgovor prezimena, pa ću ga nazivati Bili Vilder, ili naprosto Bili.
Niz Oskara
Taj čovjek je potpisao 22 filmska scenarija, a sam je režirao 27 filmova na osnovu sopstvenih scenarija, bio je i veoma uticajan producent. Za film Izgubljeni vikend (1946) dobio je Oskara za režiju kao i za scenario koji je napisao zajedno sa Čarlsom Breketom. Doda li se ovome i Oskar za glavnu mušku ulogu - Rej Miland je odigrao pisca koji se odaje alkoholu - kao i Oskar za najbolji film, bila je to izuzetna žetva trofeja za evropskog emigranta koji je u tom trenutku tek 13 godina u Americi. Zanimljivo je da je glavni lik stvoren prema književniku Rejmondu Čandleru. Bili je radio sa Čandlerom na scenariju za film noar - tako se zovu holivudski kriminalistički filmovi četvrte i pete decenije prošlog vijeka - koji je kod nas prikazivan pod naslovom Dvostruka obmana (1944). Pisac Čandler je vodio beskonačan niz prepirki sa Bilijem o scenariju, ponovo se propio - bio je liječeni zavisnik od alkohola. Bili je, između ostalog, filmom Izgubljeni vikend Čandleru htio objasniti Čandlera. U filmu režiser koristi prvi put teremin - elektronski instrument koji se svira samo pomjeranjem položaja ruku u odnosu na antene.
Uslijedili su filmovi bez kojih je nezamisliva kinematografia prošlog vijeka. Bulevar sumraka (1950) je postigao kultni status. Po Gloriji Svenson, koja dugo nije glumila i koju je Bili Vilder u njenoj 51. godini vratio na film, da bi upečatljivo odigrala ulogu propale glumice Nore Dezmond, očevi su širom svijeta davali ime ćerkama. Film je osvojio Oskara u tri kategorije: muzika, scenario i fotografija. A Američki filmski institut ga je postavio na dvanaestu poziciju na listi najboljih filmova 20. vijeka.
Nestašna haljina Merlin Monro
Ljudi poput mene, koji su dovoljno stari da se sjećaju kraja crno-bijele televizijske ere, u svom odrastanju šezdesetih i sedamdesetih nisu mogli zaobići filmove ovog režisera. U romantičnoj komediji Sedam godina vjernosti režiser pušta Merlin Monro da sa Tomom Juelom prošeta večernjom velegradskom ulicom. Merlin zastane iznad ventilacije podzemne željeznice, dolje prođe metro pa nalet vjetra zadigne njenu bijelu haljinu, oslobađajući pogled na lijepo izvajane noge. Malo koja filmska slika može da dostigne opštekulturni status. Gole noge glumice postale su ikonični trenutak zaustavljen filmskom kamerom - u njega su se učitavale sve nade čovječanstva izašlog iz rata - eros je opet htio da nadvlada tanatos, ljepota je htjela da zasijeni užas, a sve to na ležeran, američki način. Ili je to ipak austrijski manir? Malo ko zna da je Bili Vilder u tom trenutku upotrijebio citat iz filmske istorije. Još 1901. snimljen je kratki dokumentarni rad pionira filma Edvina Portera i Džordža Fleminga Šta se dogodilo na 23. ulici u Njujorku. Statična kamera je uhvatila prizore ulične vreve, da bi posle prvog minuta snimanja jedna mlada žena takođe prešla preko šahta koji joj je vazdušnim strujanjem pomalo zadigao suknju - a tada su suknje bile do gležnjeva. Po svemu sudeći, golonoga Merlin iz 1955. je inscenirani citat filmskog prizora koji je u trenutku snimanja filma Sedam godina vjernosti bio star preko pola vijeka.
„Neki to vole vruće”
Moglo bi se ovako govoriti o još nekoliko filmova koje je potpisao Bili Vilder. Neki to vole vruće je prema Američkoj filmskoj akademiji najbolja komedija svih vremena. Ko god je gledao televizijske programe nedjeljom u doba kada su postojala samo dva državna kanala, mora da je više puta odgledao taj urnebesni crno-bijeli film u kojem ponovo blista Merlin Monro, a muškarci se iz straha od mafijaša prerušavaju u žene.
Naravno, u ovom nizu klasičnih filmova Apartman (1960) zauzima posebno mjesto. Film se poigrava sa žanrovima, počinje kao satirična komedija, pretvara se u dramu, da bi se raspleo u ljubavnu komediju. Režiser je i koautor scenarija, a njegovo filmsko čedo ovaj put dobija pet Oskara. Fina ironija Evropljanina nasukanog u američkom društvu vidljiva je i po detaljima. U Apartmanu su na zidovima preko kojih klizi kamera reprodukcije Klea, Pikasa, Šagala. Bili Vilder je i privatno bio pasionirani kolekcionar radova evropskih slikara.
U svojoj dugoj karijeri on se katkad spoticao o prepreke epohe kojoj se komedijama podsmijevao: snimao je u Berlinu hladnoratovsku komediju Jedan, dva, tri. Istočnoberlinske lokacije su filmskoj ekipi postale nedostupne, jer je komunistička Istočna Njemačka preko noći posred Berlina podigla zid. Film je morao biti završen u minhenskim studijima. Ali njegova satirička žaoka na račun hladnog rata nije dobro primljena - hladnoratovsko zveckanje oružjem oko Zida neko vrijeme nikome više nije bilo smiješno.
Postojao je život i prije Holivuda
Za mnoge ljubitelje filma život Samuela Bilija Vildera kao da nije postojao prije Holivuda. On je svojih prvih deset godina života proveo u Krakovu, gdje je njegov otac Maks vodio hotel City uz još nekoliko restorana. Usred Prvog svjetskog rata porodica se preselila u Beč - jer je 1916. izgledalo kao da će ruska carska armija doći do Krakova. Za jevrejskog dječaka uslijedile su najvažnije, bečke godine. Posle završene privatne gimnazije počeo je da radi kao novinar za bulevarski list Die Stunde. Kao dvadesetogodišnjak intervjuiše čuvenog šefa velikog američkog džez-orkestra Pola Vajtmena, koji je bio na evropskoj turneji. Vajtmen je pozvao mladića, čije su mu se duhovitost i oštroumnost dopali, da pođe sa orkestrom za Berlin - i da vidi tadašnju evropsku prestonicu džeza. Samo što je stigao u Berlin, njegov bulevarski list je upao u veoma neprijatan skandal. Samuel Bili Vilder donosi odluku da ostane u Berlinu. Uzima sobicu u Bavarskoj četvrti, počinje da piše za berlinske novine. Slučaj je htio da je upravo u njegovom ulazu filmski menadžer Maks Galicenštajn samo u gaćama morao da bježi iz zagrljaja jedne udate žene. Bili Vilder ga je sakrio, a protivusluga je bila Bilijev ulazak u svijet filma. Počeo je da sarađuje na pisanju scenarija u tada moćnoj njemačkoj filmskoj industriji. On je zajedno sa književnikom Erihom Kestnerom 1931. uspješno adaptirao Kestnerov popularni roman Emil i detektivi.
Berlin-Pariz-Holivud
Bili Vilder nije htio da sačeka Hitlerovo ostvarivanje predizbornih obećanja, pa je po dolasku nacista na vlast 1933. emigrirao za Pariz. I tamo radi u filmskoj industrii, uglavnom na scenarijima. Potom u Parizu i Marselju snima i svoj prvi film - Zlo sjeme (Mauvaise Graine). Osim u Francuskoj, film je prikazan u Španiji, Italiji, Grčkoj, Poljskoj i Brazilu. Mada mu se u Francuskoj smiješi uspjeh, epoha je nemilosrdna prema ovom čovjeku - on uskoro shvata da nije pobjegao dovoljno daleko. Vizu za Sjedinjene Američke Države mu 1936. nabavljaju austrijski emigranti. Moćni studio Paramaunt pikčers povjerava mu posao scenariste u komediji Ninočka, koju će režirati njegov uzor Ernst Lubič, a u kojoj prvi put u karijeri Greta Garbo preuzima humorističku ulogu. Bili svoje ime već piše američki, sa „y” i sliježe ramenima na iskvaren izgovor svog prezimena - „Vajlder”. Već 1942. uspijeva da preuzme režiju u komediji Major i malena jer ga nerviraju stalne režiserske promjene njegovih scenarija. Ostalo je - legenda.
Dubok trag u filmskoj branši
Ponekad se čini da je kroz filmski svijet gospodina iz Galicije prodefilovalo sve što je imalo neki ugled u Holivudu. Posle vrhunca u zlatnom dobu Holivuda, Bili Vilder u sedamdesetim i osamdesetim ima manje uspjeha. Međutim, za nove generacije filmskih umjetnika on je jedan od ključnih autoriteta u filmskoj tradiciji. Vjerovao je u dobro napisani scenario. U tome je video suštinu uspješnog filma i kao režiser. Kada su ga pitali da li je neophodno da režiser umije da piše scenarije rekao je: “Ne. Ali je od pomoći ako zna da čita!” Značajni njemački režiser Folker Šlendorf (dobitnik Oskara za filmsku verziju Grasovog romana Limeni doboš) snimio je dokumentarni film o njemu. Bili Vilder je bio predviđen kao režiser za film Šindlerova lista (1993). Tema mu je bila bliska - i majka i poočim su mu stradali u nacističkim logorima - ali mu staračka slabost već nije dozvoljavala da se prihvati takvog posla. Kada je pogledao Spilbergov film bio je dirnut, to mu je poručio u pismu. Stiven Spilberg je odgovorio pismom u kojem je rekao da se osjeća počastvovanim ovakvom reakcijom starog majstora.
Jedna od njegovih osobenosti je bilo ponavljanje nekih rečenica ili fraza iz ranijih scenarija u novim filmovima. Tako je rečenicu „Dobiću upalu pluća“ Bili Vilder ugradio u čak pet svojih filmova. A umro je prije dvije decenije (27. marta) u devedeset i šestoj godini života - od posljedice upale pluća. Moglo bi se čak reći da je umro - filmski.
Bonus video:
