Izračunavanje izloženosti stanovništva zagađenju vazduha ključno je za procjenu obima uticaja zagađenja po zdravlje. Ovo prvo ključno je da se kreatorima zdravstvene, ekološke, ekonomske i razvojne politike, i drugima, pruže sveobuhvatniji dokazi o zagađenju ambijentalnog vazduha. To je važno da bi se odredili pravci djelovanja i postigle efikasne mjere da bi se štetni efekti smanjivali. Međutim, vlasti u Crnoj Gori, od 2010. do danas, nikada nijesu priznale i uskladile evidentne razlike između ljudskih prava i zdravstvenog pristupa zdravlju. Nikada nijesu odredile perspektivu i ispunile potrebu međusektorskog djelovanja. Nikada nijesu potvrdile da je stopa obolijevanja u Pljevljima vjerovatno veća od uobičajenog prosjeka. Zato danas bilježimo loše razvojne rezultate i neuspjehe.
Proizvoljne javne politike
Umjesto metodologije i primjene standarda bilo je izazovnije da se ćuti o tome. Imali smo proizvoljne javne politike, a štetne posljedice su iz godine u godinu (zbog toga) rasle. To je uzrokovalo da su građani, naročito u sjevernoj i centralnoj regiji, vjerovatno izgubili na stotine životnih godina očekivanog životnog vijeka. Najnovije procjene Evropske agencije za životnu sredinu (EEA) za Crnu Goru ukazuju da 919 ljudi godišnje u CG prevremeno umre samo od izloženosti PM2,5 česticama (EEA 2021). [1] Tome u prilog govore i činjenice da incidencije inflamatorne/srčane smrti, moždanog udara i raka pluća poslednjih godina nastavljaju da rastu, da smo svrstani u vrh svijeta (na 8, odnosno 4. mjestu) (Kojičić 2023: 17) [2] Broj umrlih raste u odnosu na broj rođenih, a broj građana je opao za 40,755 (Monstat 2014, str 38). [3] UN procjenjuje da će broj crnogorskih građana do 2050. opasti za preko 8 posto (589,000) (UN 2019: Tabela A.9: str. 31). [4]
Ogroman teret za ekonomiju
Aktuelna visoka prevalencija svih faktora rizika ogroman je teret za crnogorsku ekonomiju. U kolumni od 2.3.2023, u naslovu „Zagađeni vazduh, ubica crnogorske politike“, dotakao sam se teme o ključnim prijetnjama i epidemiološkim dokazima po javno zdravlje zbog izloženosti stanovništva stalnim povećanim emisijama opasnih (PM) čestica. Javno sam pitao Institut za javno zdravlje da informiše građane o zdravstvenim posljedicama. Međutim, odgovor Instituta je izostao. U rezimeu informacije o stanju životne sredine u Crnoj Gori za 2021, koju je sačinila Agencija za zaštitu životne sredine (u daljem tekstu: Agencija), u Pljevljima je u 2021. bilo 114 dana prekoračenja granične vrijednosti srednje dnevne koncentracije za PM10 čestice (Agencija 2022, str. 5). [5] U 2020, Agencija takođe ukazuje na značajna prekoračenja vrijednosti sumpor(IV)oksida (SO2) i sa većim iznosima od prethodnih godina (Agencija 2021, str. 6). [6] Izuzetno visoke koncentracije sumpor(IV)oksida (SO2) registrovane su i u periodu 2019-2015 (Agencija 2020, str. 15; Agencija 2019, str. 11-12; Agencija 2018, str. 27 i 40; Agencija 2017, str. 24 i 38; Agencija 2016, str. 22). [7] Pored toga, svi izvještaji Agencije od 2010. do 2020. ukazuju na kontinuitet izuzetno velikih opterećenja suspendovanim PM10 i PM2,5 česticama u vazduhu Pljevalja. Izvještaji ukazuju i na stalna, višestruka i značajno nedozvoljena prekoračenja gotovo svih propisanih graničnih vrijednosti (vidjeti u Tabeli). (Agencija 2020, str. 15 i 16; Agencija 2019, str. 13, 15 i 17; Agencija 2018, str. 28 i 29; Agencija 2017, str. 25 i 38; Agencija 2016, str. 23; Agencija 2015, str. 20; Agencija 2014, str. 21; Agencija 2013, str. 19-20; Agencija 2012, str. 15; Agencija 2011, str. 15). [8]
Država nije u stanju da poštuje zakone
Zato danas govorimo o efektima da država nije u stanju da ispuni zakone koje je propisala. To je pokazano upornim kontinuitetom (očigledno) nepromišljenih mjera i nepromišljenih strateških pravaca u produženom trajanju. Umjesto poboljšanja, Pljevlja su godinama unazad prema podacima Svjetske zdravstvene organizacije jedan od deset najzagađenijih gradova u Evropi. To sugeriše i na splet različitih okolnosti koje se mogu objediniti u stavu da vlasti u kontinuitetu, od 2003. do danas nijesu efikasno radile na poštovanju međunarodno preuzetih obaveza i uspostavljanju univerzalnog pristupa zdravstvenoj njezi. Potvrđeno je da samo kratkotrajno izlaganje PM2,5 izaziva atrijalnu fibrilaciju (Kwon et al., 2019). Pokazalo se i da povećanje ambijentalnog PM2,5 od 10 mikrograma po metru kubnom značajno povećava broj hitnih prijema za 4,5% (Kwon et al., 2019: 1210, 1214). Stoga je jasno da vlasti nijesu radile na stvaranju preduslova da građani (pa i u Pljevljima) uživaju zagarantovano pravo na zdravlje, i to: (a) da poštuju i uzdržavaju se od direktnog kršenja prava; (b) da zaštite pravo od miješanja trećih lica, npr. mjere u regulaciji životne sredine; i (c) da ispune pravo, usvajanjem promišljenih mjera i strateških pravaca u cilju postizanja univerzalnog pristupa zdravstvenoj njezi i stvaranju preduslova za zdravlje (Yamin, 2005: 1157; Dittrich at el., 2016: 24; cf. Kojičić 2021a: 54).
Kršenje međunarodnog prava
Uprkos stepenu diskrecije koja je ostavljena svakoj državi, samo po osnovu ove činjenice (pasivnosti crnogorskih vlasti da preduzmu efikasne mjere) Crna Gora nije u poziciji da može dokazivati da se uopšte trudila da postigne pravičnu ravnotežu između interesa razvoja Pljevalja i efektivnog uživanja ljudskih prava stanovništva. Čak i pod najoptimističnijom pretpostavkom, da zagađenje vazduha nije nanijelo nikakvu mjerljivu štetu stanovnicima Pljevalja - stalna (višegodišnja), višestruka i nedozvoljena prekoračenja emisija opasnih čestica (PM10, PM2,5) i SO2, neizbježno su stanovnike Pljevalja učinili ranjivijim na razne bolesti. Bez ikakve sumnje to se negativno odrazilo na kvalitet života i ljudska prava građana, čime je Crna Gora direktno prekršila član 8 Evropske konvencije o ljudskim pravima (pravo na poštovanje privatnog i porodičnog života) (CoE 1950). [9]
Tokom značajnog vremenskog perioda koncentracije različitih toksičnih elemenata u vazduhu Pljevalja ozbiljno su premašili dozvoljene vrijednosti. To je uslovilo česte nezdrave životne uslove za lokalno stanovništvo. Ćutanje administracije i pasivnost države da istraži, definiše, analizira i uzme u obzir, i po transparentnim kriterijumima sagleda ozbiljne posljedice po zdravlje stanovništva - i na bazi toga uspostavi efikasne mjere i aktivnosti koje bi pomogle da se efekti i posljedice smanje na prihvatljive nivoe, nedvosmisleno potvrđuju otežani pristup zdravstvenim uslugama za lokalno stanovništvo, čime je Crna Gora prekršila član 11 stav 1, 2 i 3 Revidirane Evropske socijalne povelje (CoE 1961). [10]
Bez interesa po građane
Ne postoji evidencija da je država kreirala ili primijenila efikasne mjere koje bi uzele u obzir interese lokalnog stanovništva, a čije bi aktivnosti pomogle da se zagađenje vazduha smanji na prihvatljive nivoe. Podaci koje je država sačinila odražavaju samo godišnje prosjeke i ne otkrivaju dnevni ili maksimalni nivo zagađenja. Stoga se problemi čine složenijim. U nacionalnoj studiji o praćenju PM čestica korišćenjem „Ecomar sistema“ za mjerenje kvaliteta vazduha, koji su sproveli u Pljevljima i Podgorici, na 7 različitih lokacija, tokom 1107 dana terenskih mjerenja, crnogorski naučnici zaključili su da njihov sistem može da pruži dovoljno preciznu prostornu i vremensku rezoluciju i procjenu o prisustvu PM čestica u vazduhu. Prilikom ispitivanja u Pljevljima, tokom ljeta, njihova mjerna stanica u blizini termoelektrane tokom čitavog testnog perioda bilježila je veoma visoke vrijednosti PM čestica u vazduhu, dok državna stanica za praćenje kvaliteta vazduha u gradu nije registrovala mjerenja koja su prelazila prosječnu dnevnu granicu (Zaric et al. 2021: 6565). [11] Istraživači Evropske nevladine organizacije HEAL objavili su podatak da je prema prijavljenim podacima iz Konvencije o dalekosežnom prekograničnom zagađenju vazduha za Crnu Goru za 2011, TE Pljevlja odgovorna za 90% nacionalne emisije sumpor dioksida (SO2) i polovinu emisija i polovinu azot dioksida (NO2) u državi - i značajno, sa 59% za PM10 i 42% za PM2, doprinosi ukupnoj emisiji čestica na državnom nivou (HEAL, 2016: 4). [12]
Loše upravljanje
Ovdje želim da otklonim sve eventualne sumnje da u pozadini ovih istraživanja postoji bilo kakva ideja koja ima tendenciju zatvaranja TE u Pljevljima. Ne, to uopšte nije slučaj. Ne smatram ni da bi bilo odgovorno na bilo koji način ugroziti energetski sistem Crne Gore. Međutim, u fokusu razmatranja držim neefikasno, nepromišljeno i neodrživo upravljanje zdravstvenom, ekološkom, ekonomskom i razvojnom politikom (2003-2023), a kroz prizmu zdravstvene politike. Sve što danas gledamo zapravo su decenijske posljedice lošeg upravljanja, koje najbolje opisuju ovdje izneseni argumenti. Čini se, ipak, da će se stvarni efekti pokazati tek pošto istražimo parametre o zdravlju nacije.
Sopstvena diskreditacija
Konačno, sve i da je država u protekloj deceniji uspjela znatno da umanji ukupne emisije zagađujućih čestica u vazduhu (ako bi bilo stvarno za povjerovati), država i dalje ne može ignorisati međunarodno pravo i izbrisati činjenice da podaci ukazuju (od 2010. godine) na značajne nivoe zagađenja vazduha od opasnih supstanci, koji i danas premašuju bezbjedne nivoe emisija po zdravlje stanovništva u Pljevljima. Na taj način, u kontinuitetu, i sa izuzetno štetnim posljedicama po zdravlje, država nepopravljivo krši sve domaće i međunarodne propise koje je usvojila i na koje se obavezala.
Autor je profesor prava, naučnik Williams Instituta Pravnog fakulteta Univerziteta u Kaliforniji (UCLA School of Law), postdoktor sa Lund univerziteta u Švedskoj i višestruki stipendista njemačke akademske službe za razmjenu (DAAD)
Bonus video:
