Nije nova ideja da se smjer društvenih procesa može predstaviti oscilirajućim klatnom ali, kao i sva poređenja, nekada pati od pretjerane pojednostavljenosti. Polazeći od opšteg koncepta određenja optimalnog društvenog i ekonomskog sistema mogao bi se postići konsenzus da komunizam i neoliberalizam predstavljaju dva teorijska ekstrema. Jasno je da u praksi nije moguće naći primjere njihove potpune implementacije u skladu sa svim teorijskim načelima, ali su sve zemlje svijeta bile bliže ili dalje jednom od dva modela. Krajem 20. vijeka proglašen je kolaps komunističkog (ili socijalističkog) uređenja, dok je kapitalistički sistem uređenja (nešto ređe nazivan i neoliberalnim) odnio pobjedu na globalnom nivou.
Bez namjere da se daje sud o procesima koji su se odvijali krajem prethodnog vijeka, niti da se ulazi u konačne „obračune“ sa njihovim zagovornicima, zanimljivo je sagledati položaj Crne Gore. U periodu implementacije komunističke doktrine kreatorima politika nije bilo dovoljno da skoro sva imovina bude državna, već je u cilju dobijanja šire podrške ona postala i društvena. Željeli smo biti „veći komunisti od Lenjina“. Nakon evidentnog kolapsa tako osmišljenog sistema pokrenuto je klatno u drugom smjeru. Liberalizacija, privatizacija i stabilizacija (sve na naš način) doveli su neoliberalni koncept u njegovom najsurovijem obliku, u društvo koje je još uvijek sanjalo o sindikalnim ljetovanjima i garantovanom zaposlenju. Potpunom privatizacijom, čak i strateških društvenih (državnih) kompanija, kroz masovnu vaučersku privatizaciju željeli smo biti „veći kapitalisti od Amerikanaca“. Očekivano, rezultati su veoma loši, a posljedice dalekosežne.
Gdje se nalazimo danas? Nakon kovid-19 pandemije i izdašnih paketa pomoći privredi, ljudi su odjednom shvatili da država ima moć i da političke odluke mogu determinisati ekonomske tokove. Čini se da država Crna Gora, koja je u periodu pandemije imala javni dug koji je premašivao bruto domaći proizvod, danas pravi korake ka ponovnom povećanju učešća državnog vlasništva u privredi. Kupovina kompanija koje su prethodno prodate (Željezara Nikšić), najava osnivanja državnog telekomunikacionog operatera, preuzimanje djelatnosti koje su prethodno obavljali koncesionari, ponovna privatizacija dijela Luke Bar, kao i brojne druge najave ukazuju da je klatno ponovo promijenilo smjer. Međutim, ono što se ispušta iz vida jeste da smjer kretanja klatna nužno ne determiniše uspješnost privrednog sistema, već da su ključni neki drugi faktori. Nije teško pronaći primjere zemalja sa približno istim nivoom učešća državnih kompanija u ekonomiji koje karakterišu drastično različite ekonomske performanse. Sa aspekta ukupnog društvenog blagostanja, ali i sa pozicije krajnjeg korisnika, bez obzira na to da li se radi o državnom ili privatnom vlasništvu, neefikasne kompanije nisu poželjan oblik organizovanja.
U društvu koje se romantičarski sjeća perioda socijalističkog uređenja, a boluje od nedostatka meritokratije i vladavine prava, danas se ne postavlja pitanje da li preferirate državno ili privatno vlasništvo, već da li podržavate državni ili privatni monopol. One privredne grane koje ne karakteriše postojanje monopola državi obično nisu interesantne, pa je pažnja usmjerena samo na one djelatnosti koje imaju veći stepen ekskluziviteta. Konačno, u situaciji nerazvijenog tržišta kapitala i usljed kratke istorije domaće akumulacije, kao zainteresovane strane se najčešće javljaju kompanije koje imaju sumnjivo porijeklo kapitala, bez obzira da li su formalno registrovane u zemlji ili inostranstvu. Nesavršenost konkurencije i ekstremno visoki monopolski profiti uz nemogućnost državne regulacije predstavljaju jake argumente koji idu u prilog većem učešću državnog kapitala, međutim u drugom slučaju može se desiti da će se nesavršenosti tržišta zamijeniti nesavršenostima državnog vlasništva, izraženom partiokratijom i neadekvatnim upravljanjem. Danas ne izgleda potpuno nerealno da će država odlučiti da osnuje kompanije koje će imati monopol nad igrama na sreću, trgovinom naftnim derivatima, trgovinom alkoholom i duvanom ili nekim drugim poslovima koji obično donose visoke profite. Ukoliko takve odluke i budu donesene, one u našem slučaju a priori neće biti niti dobre niti loše. U krajnjem, može se desiti da povećani državni intervencionizam dodatno pogorša već loše stanje, ali takođe ukoliko dugoročno planiranje, pažljiva implementacija i meritokratska načela budu u fokusu može doći do značajnog unapređenja opšteg ekonomskog stanja u Crnoj Gori.
Autor je saradnik u nastavi na Ekonomskom fakultetu Univerziteta Crne Gore
Bonus video:
