Jezički čistunci i gorljivi zagovornici političke korektnosti često upozoravaju da se u našem javnom govoru termin fašizam isuviše olako upotrebljava, tj. da se uglavnom radi o pukom etiketiranju, bez ikakve odgovornosti i svijesti o kompleksnosti tog termina. Te proizvoljnosti, a time i mogućeg ogriješenja, ne bi bilo, smatraju ovi nadziratelji javnog diskursa, kada bi svako ko posegne za pomenutim terminom bio upoznat s njegovom preciznom definicijom. Na stranu što tih “preciznih” definicija ima tušta i tma i što se do dana današnjeg one koriguju i svako malo pokreću polemike. Od Musolinijevog dolaska na vlast, što predstavlja prvo zvanično ustoličenje fašističke ideologije u jednoj državi, pojavljivale su se tokom ovih sto godina razne forme kako zvaničnih tako i alternativnih fašističkih koncepata.
Kada se tome dodaju intruzije raznih fašističkih narativa u savremenim političkim previranjima desnice - i to ne više u nekim despotijama i huntama nerazvijenog ili trećeg svijeta već u srcu Evrope, gdje Marin Le Pen pokušava da svoje ultra-desničarenje relaksira od antisemitizma, a njene ideološke kolege u Italiji da pomire radikalni nacionalizam i evropejstvo - onda nam postaje mnogo jasnije koliko je nezahvalno govoriti o nekom opšteprihvatljivom i preciznom registru današnje ekstremne desnice. Tačnije, sva ta iskustva nas tjeraju da se prije pitanja - “Šta je fašizam?” fokusiramo na pitanje - “Od čega sve fašizam može nastati?”.
U svom glasovitom eseju “Ur fašizam” Umberto Eko kaže da je fašizam “postao svenamjenski pojam jer se iz fašističkog režima može ukloniti jedan ili više elemenata a on će i dalje biti prepoznatljiv kao fašistički”. U prilog te tvrdnje Eko nam nudi primjere krnjih, a ipak jasno prepoznatljivih fašističkih koncepata: “Oduzmite imperijalizam od fašizma i opet ćete imati Franca i Salazara. Oduzmite mu kolonijalizam, opet ćete imati balkanski fašizam ustaša. Dodajte italijanskom fašizmu radikalni antikapitalizam (koji Mussolinija nikada nije impresionirao) i dobit ćete Ezru Pounda. Dodajte kult keltske mitologije i misticizam Svetog Grala (koji je potpuno stran zvaničnom fašizmu) i dobit ćete jednog od najcjenjenijih gurua fašizma - Juliusa Evolu.”
Što će reći, ako fašista može biti samo onaj ko ispunjava sve uslove te neke precizne definicije, onda možemo biti spokojni, jer broj tako sertifikovanih fašista zasigurno nije zabrinjavajući. Jednostavno, ta bi definicija amnestirala, recimo, brojne ekstremne nacionaliste koji bi svoj ekstremizam prakticirali samo na teritoriji svojih država, bez da se miješaju se u stvari susjeda. Jer, onaj ko se zalaže za čistku različitih na svom prostoru možda jeste ekstremni nacionalista, šovinista ili rasista, ali još ne dobača do fašiste. Ili, recimo, ako neki “patriota” zagovara isključivanje fizički i mentalno hendikepiranih iz procesa reprodukcije u cilju stvaranja “zdrave” nacije, onda on ne može tako lako i neodgovorno biti nazvan fašistom, već zagovornikom eugenike.
Zahvaljujući toj obazrivosti jezičkih čistunaca i zagovornika preciznih definicija, tom njihovom hodu na prstima u javnom govoru, mi danas u njemu imamo raspomamljeni revizionizam koji nam, između ostalog, otkriva nova istraživačka dostignuća po kojima nikakvih tehničkih dokaza nema o postojanju gasnih komora, a oni koji to dokazuju jesu možda revizionisti, ali nisu fašisti, jer pravi fašista, valjda, mora još mnogo toga da zagovara.
Istorija nam pokazuje da je možda najveći problem s fašizmom u vremenu njegovog nastanka, kao i slučajevima njegovih kasnijih nastanaka, upravo rezervisanost onih koji su bili dužni da ga prepoznaju i na vrijeme nazovu pravim imenom. Svi oni su, slično Vitoriu Emanuelu ili njemačkoj buržoaziji, vjerovali da su to pojave, neki razbacani elementi militarizma i rasizma, koje neće moći da generišu neko opšte stanje. Niko od njih nije znao, a po svoj prilici ni današnja politička svijest nije na višem nivou, da je fašizmu dovoljan jedan njegov držeći element da bi od te klice izrastao baobab. Ili, kako Eko kaže: “Ovi elementi ne mogu sačinjavati sistem, mnogi od njih su međusobno kontradiktorni i tipični su za mnoge druge vrste despotizma ili fanatizma. No, dovoljan je jedan od njih da otvori prostor fašizmu koji će se oko njega zgrušati.”
Zapanjujuće moći modifikacije fašizam je posebno pokazao nakon pada Berlinskog zida i postepenim rušenjem bipolarne geopolitičke strukture svijeta. Devedesetih su u mnogim slovenskim zemljama, prostoru naseljenom stanovništvom koje je svojevremeno planirano za roblje u rajhu i koje je najviše postradalo od tog rajha, kao pečurke nicale razne naci organizacije, od kojih su se neke uspijevale infiltrirati i u zvanične politike. Mladi poljski, ukrajinski, slovački, a ništa manje i ruski skinhedsi kitili su se naci insignijama, a nerijetko rituale i semiotiku nadograđivali konkretnim nasiljem nad Romima, manjinama i sinagogama. Sve smo to gledali zapanjeni i tužni, prisjećajući se, bar oni stariji, kako nam je perverzno zvučalo ono kada Nina Andrejevna u Zafranovićevoj Okupaciji u 26 slika ushićeno viče: “Druzja moi, mi dolžni poderžat Gitlera!”. Jednostavno, tu poruku nekako nam nije pratila muzika jezika Nine Andrejevne, bar je tako bilo tih nevinih godina s kraja sedme decenije prošlog vijeka.
No, vratimo se “preciznim definicijama”. One su, kako žanr nalaže, fokusirane na ideološku, političku i socijalnu komponentu fašizma, čime isti uporno održavaju i zadržavaju u okviru velike priče. Zato svako pozivanje na te definicije fašizma - koje, po prirodi stvari, ne zahvataju njegove manifestacije u zoni privatnosti - jeste svojevrsni namet da se o fašizmu uglavnom govori kao o ideologiji, a rijetko kad kao o ubjeđenju. Njega pojedinac može steći, između ostalog, i pogrešnom percepcijom okolnosti u kojima se nalazi. Tako nam iskustvo pokazuje da je mali običan čovjek, kada se nađe u socio-ekonomskim okolnostima koje mu ugrožavaju egzistenciju, vrlo sklon da povjeruje da je za stanje u kojem se našao krivo ono različito i manjinsko u njegovom okruženju. “Vajmarsko očajanje” i ubijeđenost da su za egzistencijalne muke Njemaca krivi “jevrejski lihvari” bilo je u dobrom dijelu njemačkog stanovništva prisutno upravo kao privatno osjećanje, na koje će se tek kasnije nakalemiti prvo smeđekošuljaška brutalnost, a nakon nje hladnokrvna crnokošuljaška ažurnost. Mada, možda bi neki zadrti jezički čistunac mogao reći da se tu radilo o antisemitizmu, a ne o fašizmu. Jednostavno, fašizam može da živi i u malom privatluku jednako kao i u velikom sistemu rajha, tj. on ima svoju prepoznatljivu manifestaciju kako u ideologiji i političkoj praksi tako i u ubjeđenju. Iako nas svaka priča o kauzalitetu fašizma vodi ka onoj dilemi - šta je starije kokoška ili jaje, jasno je da nema tog sistema koji svoju ideologiju može nametnuti a da ono čemu je treba nametnuti nije, u određenim društvenim okolnostima, već senzibilisano elementima te ideologije.
U kultnom filmu Mržnja Matjua Kasovica postoji scena koja je svojevrsno kroki remek-djelo na temu tog “malog” privatnog fašizma, tačnije rasizma kao najpodatnije klice za njegovo “zgrušavanje”. Od atmosfere, preko mizanscena, do monologa jednog od glavnih junaka, sve je u ovoj sceni majstorski urađeno. Podsjetimo se: na vrhu pokretnih stepenica u metrou pojavljuje se mali obični Francuz, vjerovatno radnik. Na dnu, s lijeve i desne strane izlaza s pokretnih stepenica, stoje dvojica od trojice glavnih junaka, Crnac Iber i Arapin Said. Scenu otvara sekvenca pokretnih stepenica koje se kreću nadolje i, kako će se i eksplicirati u Iberovom monologu, simbolizuju sistem. Dok u drugom planu gledamo spuštanje malog običnog čovjeka-radnika, u prvom planu Iber govori Saidu: “Pogledaj svu tu telad koja se dala da ih sistem nosi! Pogledaj ovoga! On sam po sebi ne izgleda zlobno. Ali oni koji ne koriste pokretne stepenice jesu oni koji glasaju za Le Pena, ali nisu rasisti. To su oni koji protestuju kad se pokvare pokretne stepenice.” Zasigurno veliki broj Njemaca krajem dvadesetih nije dijelio ubjeđenja s nacionalsocijalistima, koji su od izbora 1928, na kojima su uzeli 2,5% biračkog tijela, narasli na 18% na izborima 1930, pa na 37% na izborima u julu 1932. Ali, mnogi od tih ne-nacionalsocijalista htjeli su da sistem proradi, da se poprave dugo nefunkcionalne pokretne stepenice, a mehaničari su se nudili i činili su se tako efikasnima. U toj maloj privatnoj želji da sistem funkcioniše besprijekorno - da se svi njegovi zupčanici, šrafovi i sajle popritegnu - često se skrivala klica oko koje se fašizam znao tako efikasno zgrušavati.
Opšta sinergija tih privatnih težnji i očekivanja, koje se prethodno sinergišu u težnjama i očekivanjima određenih kolektiviteta, jeste osnovni preduslov za ostvarivanje društveno-političkog totaliteta ove totalitarne ideologije. Kako se taj proces odvija najbolje nam pokazuje upravo stanje pred julske izbore u Njemačkoj 1933, poslije kojih je NSDAP osvojila 230 mjesta u Rajhstagu. Dobar dio glasača u skoro svakoj socijalnoj grupaciji imao je svoja očekivanja od nacionalsocijalista, iako su mnogi od njih pokazivali odijum prema radikalizmu tih militantnih nacionalista. Buržoazija je u njima vidjela efikasnu prepreku komunistima i socijalnoj revoluciji; konzervativce je mamio njihov nacionalni program; predstavnici krupnog finansijskog kapitala vidjeli su u nacionalsocijalizmu nove mogućnosti koje im je kako-tako ograničavao demokratski sistem; pored komunizma i socijaldemokratije, značajnom dijelu radničke klase i nacionalsocijalizam je djelovao kao izbaviteljsko rješenje; na koncu, ili na početku, reanimacija militarizma, uz mačizirane rituale reda i discipline, i te kako su nudili utjehu običnim građanima, kod kojih su versajske odluke dugo izazivale razočarenje i osjećaj poniženosti. Što bi se reklo, bilo je tu mnogo klica koje su omogućile opšte zgrušavanje fašizma i sveopšti glajhšaltung njemačkog društva. Možda je upravo nivo agilnosti tog monolitiziranja koje će uslijediti, nezapamćenog u dotadašnjoj istoriji političko-administrativnih intervencija u jednom društvu, ono što suštinski određuje fašizam, tačnije, pravi kakvu-takvu razliku između tog ideološkog koncepta i ostalih desnih ekstremizama. Nijedna poznata autokratija ili despotija nije išla toliko po dubini koliko su to svojim glajhšaltovanjem radili nacionalsocijalisti od 1933. godine - od političkih partija, univerziteta i crkve do masonskih loža, pjevačkih društava, sportskih i šahovskih klubova. Tim nametanjem paranoje u kojoj ništa nije bezazleno, fašizam je stvorio ambijent ne samo potpune neslobode, već i potpunog nespokoja, što je ključni preduslov za ostvarivanje njegovog totaliteta, u kojem će pojedinac biti permanentno kontrolisan u svom društvenom djelovanju i stalno zaplašen posljedicama odupiranja toj kontroli.
Možda su zato u tim još uvijek radnim verzijama definicije fašizma najpreciznije one koje fašizam određuju kao krajnji stadijum totalitarne političke prakse, tj. onaj koji se nalazi na korak od distopije. U distopiji, kao hipotetičkom modelu, sistem više ne održavaju političke prakse već sam stvoreni ambijent straha i psihoze. U dubljoj distopijskoj literaturi - a nju prije treba tražiti kod Hakslija i Zamjatina, nego kod Orvela - konkretne torture više i nema, ona je prevaziđena, tj. ona je svoje obavila stvorivši sistem u kojem pojedinac više i ne rizikuje da potpadne pod torturu. Što će reći, distopija nastupa onda kada pojedinac počinje svojim strahom da održava sistem, tj. da više ništa ne čini što bi taj sistem natjeralo da primijeni torturu.
Istorijsko iskustvo nas uči da bi fašizam možda imao ekskluzivno pravo na tezu koja ga određuje kao krajnji stadijum totalitarne političke prakse da nas istorija nije upoznala i sa staljinizmom, koji je u ovom kontekstu njegov pandan na drugom kraju ideološkog spektra. Zato, manimo se definicija, ne čekajmo da fašizam prepoznamo samo u onom što sadrži sve njegove elemente, jer ono od čega fašizam može nastati često je prisutno u našem najbližem okruženju i zna djelovati tako bezazleno. A ne bi zgoreg bilo da se prisjetimo i onog epiloga iz Brehtove drame Zadrživi uspon Artura Uija, pogotovo što je u njoj problematizovana ona trigonometrija koja vlada u trouglu kapitalizam - kriminal - fašizam:
”Gledajte umjesto što buljite!
Neka praznu priču rad zamijeni.
Stradasmo od te zvijeri mahnite!
Jedva u krvi savladana bi.
Sa veseljem ipak ne žurite,
Još plodna je utroba što je okoti.”
Autor je pisac i književni kritičar
Bonus video:
