Pad Zete 1496. godine, odnosno drugi pad države Crnojevića pod osmansku vlast, predstavlja konačni pad srednjovjekovne države, to jest prestanak postojanja državnih atributa i srednjovjekovnih institucija države Crnojevića. Istina je da su Osmanlije neposredno po zauzimanju ove teritorije uvele svoju organizaciju vlasti, to jest svoje državne institucije u pokorenoj zemlji, priključivši Vilajet Crnojevića (kako su nazvali dotadašnju Zetu) Skadarskom Sandžaku. Čak su sljedeće, 1497. godine izvršili i popis stanovništva utvrdivši visinu poreza za sve stanovništvo. U najvećem dijelu Zete (nižim predjelima) hrišćansku državu i zakone je osmanska država zamijenila svojim institucijama i zakonima. Viši predjeli Zete (katuni) ostali su izvan pažljivijeg interesovanja novih gospodara, jer su te krajeve smatrali rijetko naseljenim i privredno neinteresantnim. To je prostor koji je kasnije u istoriji definisan kao područje četiri nahije. Po samom nazivu nahija (osmanska administrativna jedinica) zaključujemo da su Osmanlije i na tim terenima organizovali institucionalnu vlast ali u labavijem smislu. Hrišćansko stanovništvo četiri nahije gradilo je svoj život i kasnije sam kolektivni mentalitet izvan državnih institucionalnih okvira osmanskog carstva. Država Crnojevića je nestala, a Osmansko carstvo nije uvodilo pun državni okvir na tim prostorima.
U dužem vremenskom okviru stanovništvo četiri nahije bilo je prepušteno samo sebi, to jest da samo organizuje svoj svakodnevni život. Tako u se u mentalitetu Crnogoraca gradi običajno pravo. Da ne bi zbog sebičnih (egoističkih) želja jačih pojedinaca ili zajednica (bratstava), dolazilo do ugnjetavanja drugih, ustanovili su se običaji kojih su se svi po pravilu pridržavali. Onaj ko se pridržavao običajnog prava smatran je poštenim, dobrim i valjanim članom zajednice. Protiv onih koji su kršili običajna pravila, preduzimane su mjere jer su smatrani nepoštenim, nevaljalim i rđavim. Lične i kolektivne vrline nastale na osnovu običajnog prava gradile su mentalitet. A taj mentalitet je stvorio kolektivnu svijest u kojoj je pored mnoštva vrijednih, zavidnih osobina, stvorila i iskrivljena slika o nama kao posebnim, da ne kažem izuzetnim, ljudima na Balkanskom poluostrvu. Takođe se u našoj svijesti ukorijenio i vrlo opasan osjećaj kontinuirane kolektivne nepravde, koju su nam nanosili uvijek drugi, a najčešće najbliži. Sve ovo je naše istorijsko nasljeđe koje formira i mentalitet savremenih stanovnika Crne Gore.
Kada je crnogorsko društvo u embrionu četiri nahije tokom vremena dostiglo viši stepen razvoja i obrazovanosti, ono je od Knežina i plemenskog običajnog društva stvorilo državu a od običaja zakone. Naša moderna istorija bilježi da država sa institucijama koje je obilježavaju nije imala duži period razvoja u miru. Kuriozitet je da je period SFRJ od 1945. do 1990. godine najduže mirno državno razdoblje. U uslovima čestih ratova i promjena državnih okvira u kojima je bitisao ovaj narod, ne možemo govoriti o razvoju i obrazovanosti koji neminovno utvrđuju zakone i institucije koje ih sprovode. Naprotiv, običajno pravo kao modus vivendi u upotrebi je i danas. Korupcija i nepotizam su opšteprihvaćeni. Postavljanje rukovodećih kadrova po partijskoj, bratstveničkoj ili čak vjerskoj osnovi prihvaćeno je isto tako kao što su se nekada u Staroj Crnoj Gori postavljali narodni prvaci po bratstveničkoj ili rođačkoj vezi. Devetnaest godina mirnog razvitka i obrazovanja obnovljene Crne Gore kratak je period uspostavljanja punog atributa države na prostoru Crne Gore. Kratak je to period pune funkcionalnosti zakona i institucija. Naše državne institucije koketiraju sa običajnim pravom, i u tom sudaru ne postoji ideologija kako i na koji način graditi Crnu Goru. Ideologija kao sistem istih ili sličnih ideja o određenim pitanjima se gradi u institucijama. Na primjer, obrazovnu politiku gradi Ministarstvo prosvjete na osnovu skupa ili sistema određenih ideja. Ako nema ideologije nema ni obrazovne politike. Institucija ministarstva je onda na klimavim nogama. U tom slučaju, mi se kao društvo ponovo vraćamo običajnom pravu i radimo kako radimo.
Na kraju, Crnoj Gori su potrebne jake institucije i zakoni jednaki za sve njene građane. Možda je rješenje u ispunjavanju pristupnih uslova Evropske unije. Možda nam taj put garantuje napuštanje našeg običajnog prava i iskrivljene slike o nama samima.
Autor je član CIVIS-a
Bonus video:
