Evropska unija ima problem. Agilniji, brži i finansijski snažniji akteri poput Ujedinjenih Arapskih Emirata - nakon Kine i Rusije - šire svoj uticaj u neposrednom susjedstvu Evrope, ne kroz saopštenja i diplomatiju, već kroz konkretne ugovore, trenutne infuzije kapitala i razvojne projekte visokog profila. Dok EU govori u terminima mukotrpnih i sporih reformi i ispunjavanja kriterijuma, drugi djeluju brzo i ambiciozno, mijenjajući politički i ekonomski pejzaž na terenu.
Crna Gora je sada konkretan i vrlo ilustrativan primjer.
U martu 2025. godine, premijer Milojko Spajić potpisao je sveobuhvatan sporazum o saradnji u turizmu i razvoju nekretnina sa UAE. Burdž Kalifa je zasijala u bojama crnogorske zastave, a premijer je najavio transformativni trenutak za ekonomiju zemlje, najprije spominjući investiciju u iznosu od 30 do 35 milijardi eura (33,8 do 39,4 milijarde dolara).
Glavni projekat bila bi ogromna investicija u turizam i infrastrukturu na Velikoj plaži u Ulcinju (albanski: Plazhi i Madh, Ulqin) - jednoj od posljednjih neizgrađenih obala Jadrana. Međutim, sporazum se brzo našao pod lupom javnosti: prvobitne cifre su revidirane, uslovi dovedeni u pitanje, a sama procedura - netransparentna, centralizovana i ubrzana - izazvala je oštru reakciju građana, lokalnih lidera i civilnog društva.
Protesti koji su uslijedili nisu bili samo izraz bijesa. Oni su pokazatelj građanske zrelosti i demokratskih očekivanja. Ljudi su se mobilisali ne protiv stranih ulaganja kao takvih, već protiv njihove koncentracije u rukama nekolicine, protiv zanemarivanja javnog interesa i protiv modela razvoja koji ih čini nevidljivima. Ovi glasovi zaslužuju više od pukog priznanja: zaslužuju politički i finansijski odgovor.
Evropska unija je mogla odmah da reaguje na ovu građansku i političku mobilizaciju, ali to nije učinila. Ipak, nije kasno - pod uslovom da dođe do temeljne promjene u pristupu Evropske komisije proširenju i odnosima sa zemljama kandidatima tokom procesa kandidature, kao i u načinu na koji koristi svoju ekonomsku i razvojnu moć.
Predsjednik Crne Gore, Jakov Milatović, odbio je da potpiše Zakon o ratifikaciji sporazuma uprkos tome što ga je parlament već usvojio, navodeći kao razloge nedostatak transparentnosti, moguće negativne posljedice po životnu sredinu i neusklađenost sa strateškim interesima zemlje. Nacrt je sada vraćen u Skupštinu, a cijeli projekat se nalazi u svojevrsnom vakuumu. Ipak, to otvara strateški vremenski okvir da EU djeluje, da ne ostane samo pasivni posmatrač i kritičar, već da ponudi konkretne alternative utemeljene u demokratskim procesima, zaštiti životne sredine i osnaživanju lokalnih zajednica.
Velika plaža nije bilo kakav dio zemljišta. Ona se nalazi u srcu Ulcinja, opštine sa većinski albanskim stanovništvom, bogatom kulturnom baštinom i dugom istorijom isključenosti iz nacionalnih razvojnih strategija. Region je izrazito zavisan od sezonskog turizma, a konkretna oblast - javno obalno zemljište - dugo je služila kao zajednički ekonomski i kulturni prostor. Predlog da se to pretvori u luksuznu rizort destinaciju, koju bi razvijao unaprijed odabrani strani investitor kroz pregovore iza zatvorenih vrata, predstavlja egzistencijalnu prijetnju ne samo lokalnim izvorima prihoda, već i osjećaju identiteta i pripadnosti ljudi koji tu žive. Raseljavanje ne mora uvijek da dođe uz prijetnju oružjem; ponekad dolazi u obliku vile na plaži.
Ekološki ulozi nisu ništa manje značajni. Obala Velike plaže nalazi se na ušću rijeke Bojane, u delti koja predstavlja prekogranični ekološki koridor koji Crna Gora dijeli sa Albanijom i koji je stanište za više od polovine ptičjih vrsta u zemlji. U blizini se nalazi i Ulcinjska solana, jedno od najvažnijih staništa za migratorne ptice u Sredozemlju. Ovo nisu marginalni prostori; oni su ključni za biodiverzitet regiona i za ispunjavanje obaveza koje Crna Gora ima prema EU. Problem sa sporazumom sa UAE ne ogleda se samo u njegovom uticaju na životnu sredinu, već i u proceduralnim i strukturalnim manjkavostima. Prema nacrtu koji sada kruži i na crnogorskom i na engleskom jeziku, čini se da se sporazumom odobravaju široka izuzeća od pravila o javnim nabavkama, uz jasno favorizovanje unaprijed odabranog investitora. Time se promoviše model razvoja kojem su važniji elitni pristup, brzina i spektakl, od transparentnosti, konkurentne pravičnosti i javnog nadzora. Za zemlju koja aktivno pregovara o zatvaranju Poglavlja 5 pravne tekovine EU, koje se odnosi na javne nabavke, ovakav potez potkopava kako pravno usklađivanje, tako i politički kredibilitet. Ovo dodatno učvršćuje širi regionalni obrazac tzv. korozivnog kapitala: stranih ulaganja koja na površini djeluju korisno, ali u praksi podrivaju institucionalnu otpornost, centralizuju moć i stvaraju dugoročne zavisnosti. Takve investicije privlačne su upravo zato što su brze i jednostavne - ali dolaze po cijenu suvereniteta.
U tome leži prilika za EU - ne samo da pruži otpor, već da preuzme lidersku ulogu.
Ulcinj bi mogao postati pilot-projekat kojim bi EU pokazala šta zapravo znači sadržajno članstvo - mnogo prije formalnog pristupanja. Evropska unija bi mogla aktivno da podrži alternativne modele razvoja, uključujući ulaganja u infrastrukturu za ekoturizam, koja bi čuvala prirodne resurse, a istovremeno unaprijedila lokalnu ekonomiju.
Takođe, EU bi mogla pomoći u pilot-projektima participativnih modela urbanog planiranja, koji uključuju lokalne stanovnike, opštine i organizacije civilnog društva - kao demonstraciju onoga što članstvo u Evropskoj uniji opipljivo predstavlja.
Takve aktivnosti ne bi samo odražavale evropske vrijednosti - one bi ih oživljavale u praksi. Ulcinj je u tom smislu idealno mjesto, jer je geografski pozicioniran kao most između Crne Gore i Albanije - trenutno lidera kandidata za članstvo u EU. Prekogranična saradnja u oblasti turizma, kulturne rute koje povezuju zajedničku baštinu i očuvanje životne sredine mogli bi transformisati teret regulatornih reformi u zajedničke razvojne prilike.
Crnoj Gori jesu potrebna ulaganja, i nekima ponuda UAE može izgledati kao brza pobjeda. Ali strateška autonomija ne podrazumijeva prihvatanje najviše ponude - već izgradnju legitimiteta, otpornosti i povjerenja od temelja naviše. Velika plaža nije samo ekološko blago; ona je linija razgraničenja između dvije budućnosti.
Crnogorski parlament će 29. maja posljednji put glasati o ovom sporazumu. Evropska unija ne mora da gradi toranj u Dubaiju da bi bila konkurentna. Potrebno je da djeluje u svom neposrednom susjedstvu - brzo, promišljeno i vidljivo - prije nego što neko drugi izgradi budućnost umjesto nje.
Autorka je istraživačica-analitičarka, Carnegie Europe
Bonus video:
